شاید یک سوال ذهن همه افراد مرتبط با بیماری اعتیاد اعم از فرد مصرف کننده، خانواده و کلیه متخصصین حوزه درمان را به خود مشغول کرده باشد. اولین سوالی که پس از پذیرش بیمار برای درمان و فروکش کردن هیاهو و اضطراب های اولیه درمان در ذهن افراد ایجاد میشود این است که درمان تا کجا ادامه دارد؟ و پس از آن چه میشود؟
پاسخ به این سوال دشوار است زیرا ابعاد بیماری اعتیاد فراگیر و پیش رونده است. هر فردی که با بیماری اعتیاد آشنا باشد یک نکته را به خوبی می داند و لمس کرده است که ورود فرد مصرف کننده به درمان پایان راه نیست و شاید ورودی باشد برای مسیری طولانی و بعضاً دشوار.
از سال های گذشته در کشور ما ملاک های استانداردی برای یک درمان مناسب تعریف و اجرا گشته است لیکن اتمام درمان نیز ملاک هایی نیازمند است. آیا صِرف قطع سوءمصرف مواد برای اعلام پایان درمان کافی است؟ یا به مولفه های بیشتر و جامع تری نیاز است؟ شیوه های متفاوت درمان اعتیاد اعم از درمان های دارویی و پرهیز مدار و درمان های اقامتی و گروه های خودیاری ملاک هایی برای اعلام ختم درمان دارند که در این مجال فرصت بحث و بررسی نمیباشد لیکن فارغ از این ملاک ها سوال فوق الذکر مجدد تداعی میشود که پس از درمان چه چیز انتظار مراجع را می کشد و چه خواهد شد؟
در کوتاه ترین تعریف از اعتیاد دو نکته حایز اهمیت است: اول مزمن بودن آن و دیگری عود پذیری. پس به نظر میرسد اعتیاد نیز مانند هر بیماری مزمن و عود کننده ای نیازمند پیگیری مستمر و حساب شده دارد. نکته ای که به نظر مغفول مانده است این است که مراجع پس از درمان چه میشود و یا چه کسی یا ارگانی مسئولیت پیگیری و رسیدگی به آن را دارد. برای ورود به بحث، پاسخ به چند سوال الزامی به نظر می رسد:
فرد معتاد کیست و چه آسیب هایی دیده است؟
درمان اعتیاد در چه حوزه ای وارد عمل شده است؟
آیا اجتماع آماده ورود مجدد او می باشد؟
آیا برای پس از درمان آموزش لازم به بیمار و خانواده او داده شده است؟
و…..
با این مقدمه و با پاسخ به سوالات قوق الذکر به نظر میرسد پیگیری پس از قطع درمان از جایگاه مهمی برخوردار است و سیستم درمانی بدون آن تکمیل نمیشود و شاید ماندگاری و موفقیت درمان را تضمین کند. بررسی این مسئله در دو مقطع قابل طراحی و اجرا است: در مرحله اول که مراجع یا اصطلاحاً مددجو در فرآیند درمان قرار دارد. در این مرحله آموزش های لازم و تخصصی به مراجع و خانواده او باید اعمال شود تا احساسات مخرب و منفی مانند احساس گناه یا عدم توانایی در هنگام بروز وسوسه مصرف مواد و یا لغزش و عود مانع از همکاری وی و ورود مجدد او به درمان نشود. بک فرد معتاد و خانواده او باید شناخت کامل از ابعاد بیماری اعتیاد داشته باشند و عوارض و علایم آن را شناسایی کنند و به شکل حرفه ای مشارکت کنند. گاهی نگرانی از قضاوت ها یا برچسب هایی مانند بی ارادگی و لذت جویی از طرف تیم درمان و یا خانواده مانع از مراجعه به موقع مددجو به مرکز درمانی میشود که در طی فرایند آموزش و روان درمانی بهترین فرصت برای بررسی و تحلیل می باشد که نباید از آن غافل ماند. رسیدگی به مشکلات دیگر مانند مسایل اقتصادی، جسمی، روانی،خانوادگی، قانونی، در این مرحله بسیار کمک کننده است. بنابراین بیمار و خانواده او باید آگاه باشند که بیماری اعتیاد بازگشت پذیر است و نیازمند هوشیاری و نظارت مستمر وجود دارد و این برای همه یکسان است.
مددکاران اجتماعی یکی از اعضای مهم تیم درمان به شمار می آیند که در این فرایند بسیار کمک رسان هستند به خصوص در فاز بعدی پیگیری که مراجع مرکز درمانی را ترک می کند. مهمترین رسالت مددکاری اجنماعی و تفاوت آن با سایر حرفه های یاورانه پیگیری مراجع یا مددجو است.
مددکار اجتماعی تا جایی کار خود را پیش میبرد و فرایند درمان را تمام شده می داند که فرد دارای استقلال نسبی و بازگشت به زندگی باشد و بتواند بدون نیاز به یک حامی زندگی را ادامه دهد. نقش مددکار اجتماعی در فرایند درمان و پس از درمان اعتیاد بسیار حایز اهمیت است. او میتواند پس از خروج فرد از درمان در ابعاد ذیل کمک رسان باشد.
شناسایی مشکلات و ارجاع بر اساس نیازمندی به سایر بخش های حمایتی
پیگیری و مداخله در صورت بروز و شناسایی بیمار ایذز و هپاتیت و سایر مشکلات جسمی
جلب حمایت های مالی در صورت نیاز
ارتباط تلفنی یا حضوری با مراجع و خانواده آن
اسکان موقت و دایم برای مددجویان بی خانمان
کمک به حرفه آموزی
ویزیت در منزل در صورت وجود شرایط
اقدام های اجتماعی و بستر سازی اجتماعی
شناسایی موقعیت های پر خطر و ارجاع به سایر اعضای تیم درمان
در پایان ذکر این نکته خالی از لطف نمیباشد که درمانگران حوزه اعتیاد نیز باید از نگاهی تخصصی و خالی از قضاوت برخوردار باشند. هم در فرایند درمان و هم پس از آن و لغزش یا عود بیماران منجر به ایجاد حس بی کفایتی در آنان نگردد.
امید است این یادداشت گشایشی باشد در عرصه پیگیری پس از ترخیص، راهی صعب العبور اما قابل اکرام و تقدیر
گلفام سیف
کلینیک مددکاری اجتماعی و مشاوره پونا
از سری مقالات سومین کارزار رسانه ای مددکاران اجتماعی ایران
