نقدی بر عملکرد رسانه‌ها در انتشار اخبار خودکشی
نویسنده: دکتر سلمان قادری؛ مددکار اجتماعی و جامعه شناس
دهم سپتامبر روز جهانی پیشگیری از خودکشی است و اهمیت جهانی این پدیده به اندازه‌ای نگران کننده است که در چنین روزی محققان و سیاست‌گذاران به بحث و بررسی در رابطه با آخرین دستاوردهای علمی و اقداماتی می پردازند که از گسترش روز افزون خودکشی جلوگیری نماید. همانگونه که آمارهای موجود نیز نشان می‌دهد میزان خودکشی در بین بسیاری از کشورهای جهان رشد قابل توجهی داشته و همین امر بر نگرانی‌ها افزوده است. با این وجود عناصر مختلفی در بروز خودکشی موثر است. به عبارت دیگر خودکشی همانند هر مسئله اجتماعی دیگر یک پدیده چند عاملی است که نقش ساختارهای اجتماعی، عوامل فرهنگی، سیاسی، بحران‌های اقتصادی، عوامل خانوادگی و سوابق فردی و روانی در بروز آن برجسته دارد. لذا این عوامل در ارتباط با یکدیگر نقش تشدید و تقویت‌کنندگی دارند. اما شدت بروز آن به عوامل متعدد محافظتی، اتخاذ تصمیمات درست دولتی، برنامه‌های آموزشی، دسترسی به مراکز درمانی و مداخله در بحران، برنامه‌های پیشگیری و توانمندسازی موثر دارد.
یکی از عواملی که نقش اساسی در پیشگیری و گسترش دامنه خودکشی دارد رسانه است. به عبارت دیگر رسانه های گروهی و شبکه‌های اجتماعی می توانند نقش دو گانه‌ای داشته باشند. از طرفی با طرح درست مسئله خودکشی از انعکاس غیر حرفه‌ای آن بپرهیزند و در نتیجه از بروز خودکشی‌های مشابه جلوگیری به عمل آورند. در مقابل می توانند نقش تشدیدکنندگی، ترغیب کنندگی و تقلیدی نیز داشته باشند. در نتیجه با انعکاس نادرست اخبار خودکشی منجر به گسترش دامنه آن شوند.
نتایج بسیاری از پژوهش‌ها نشان داده که انعکاس اخبار خودکشی به صورت مثبت در رسانه‌ها منجر به خودکشی های تقلیدی می‌شود. لذا چنین موضوعی به افراد در معرض خطر امکان ” انتخاب” و ” تقلید” را می‌دهد. بسیاری از افرادی که دارای اختلال روانی بوده و یا در معرض خطر آسیب زدن به خود قرار دارند ممکن است که در خصوص شیوه‌های اقدام به خودکشی اطلاعات دقیقی در اختیار نداشته باشند و از فاقد روش‌های برای انطباق درست خود با موقعیت‌های دشوار زندگی باشند. اما هنگامی که رسانه‌ها اقدام به ارایه جزییات دقیقی در رابطه با اقدام به یک مورد خودکشی می‌نمایند، می‌تواند منجر به ارایه اطلاعات نادرست و حتی ویرانگر برای چنین افرادی شود. این موضوع هنگامی اهمیت بیشتری پیدا می‌کند که فرد خودکشی کننده معروف بوده و یا تصویر یک قهرمان از او ساخته شود. به عنوان مثال هنگامی که خودکشی افراد معروف به صورت گسترده ای در رسانه‌ها انعکاس پیدا کرده و به صورت مرتب درباره آن مطلب نوشته می‌شود، در نتیجه خودکشی تبدیل به یک پدیده بهنجار و عادی می‌گردد. در چنین شرایطی برای افرادی که مهارت‌های کنترل خشم و حل مسئله را آموزش ندیده اند تبدیل به یک راه حل مطلوب برای پایان دادن به زندگی شان خواهد شد. هنگامی که مرگ ناشی از یک فردی که اقدام به خودکشی نموده مورد ستایش قرار می‌گیرد، امکان مناسبی را در اختیار افرادی قرار می‌دهد تا خود را از طریق اقدام به خودکشی به دیگران به عنوان “ابر قهرمان” ثابت نمایند. لذا در زمان کوتاهی شاهد موجی از خودکشی‌های متعدد خواهیم شد. در چنین شرایطی حتی برای ابداع در شیوه‌های خودکشی نیز ممکن است رقابت ایجاد شود و افراد در معرض خطر برای نشان دادن و قهرمان سازی از خود دست به خودکشی‌های نادری بزنند. نکته حایز اهمیت دیگر این است که گاهی خودکشی‌های نادر توسط رسانه‌ها نیز برجسته می‌شود. همین امر منجر به تقلید از چنین خودکشی‌هایی می‌گردد. در نتیجه یکی از مسئولیت‌های حرفه‌ای رسانه‌ها عدم پرداختن به شیوه‌های دقیق خودکشی است. یکی از نکات مهم دیگر این است که جمع آوری اطلاعات دقیق پیرامون دلایل خودکشی بسیار دشوار است. در نتیجه رسانه‌ها دسترسی دقیقی به دلایل واقعی خودکشی ندارند و اطلاعات آنها ممکن است از منابع دست دوم باشد. لذا همین امر می‌تواند منجر به ارایه اطلاعات غیر دقیق، احساسی و نادرست به مخاطبان شود. چنین روندی احتمال بروز سوگیری خبری را افزایش داده و در نتیجه موجی از اطلاعات غیر دقیق و نادرست در فضای رسانه‌ای ایجاد می‌شود. استفاده از زبان شورانگیز از دیگر آسیب‌هایی است که برخی از رسانه‌ها در تدوین گزارش‌های خبری از آن استفاده می‌نمایند. زیرا ” خبر داغ” می‌تواند منجر به جذب مخاطبان بیشتر برای رسانه ها شود. اما استفاده از چنین ادبیاتی می تواند بسیار تحریک کننده و خطرناک باشد. زیرا در بین افرادی که دچار آسیب‌های جدی روانی بوده و فاقد مهارت‌های زندگی و اجتماعی به منظور حل مسئله هستند، می تواند عامل برانگیزاننده‌ای برای اقدام به خودکشی باشد. برجسته سازی از دیگر تکنیک‌هایی است که برخی از رسانه ها برای اطلاع رسانی در خصوص اخبار خودکشی به کار می‌برند. لذا از تیترهای بسیار جذاب و سر تیتر برای خبر اطلاع رسانی استفاده می‌نمایند. استفاده از چنین تکنیکی می‌تواند منجر به ایجاد هیجان مثبت در بین عموم مردم و افراد در معرض خطر شود.
مثال های متعددی وجود دارد که رسانه های گروهی به صورت غیر حرفه ای و صرفاً در راستای اطلاع رسانی اقدام به انعکاس اخبار خودکشی نمودند. آخرین مثال مربوط به خانم سحر خدایاری است که اقدام به خودسوزی نمودند. در حالیکه تبدیل به سرتیتر بسیاری از اخبار داخلی و خارجی شدند؛ از ایشان یک قهرمان ساخته شد؛ به جزییات خودکشی، مکان و زمان آن پرداخته شد؛ تصاویری از ایشان در شبکه‌های اجتماعی منتشر گردید؛ از جملات و عبارت‌های بسیار مهیج برای پرداختن به خودکشی ایشان استفاده گردید. در نتیجه همه‌ی این موارد موجی از واکنش‌های عاطفی را در بین مردم به وجود آورد. در حالیکه چنین رویه‌ای در بین رسانه‌ها بسیار آسیب رسان است.
طبق نظر سازمان بهداشت جهانی در تهیه و تدوین محتویات خبری باید به عناصر زیر توجه داشت:
– روایت‌های خودکشی را برجسته نکنید و بی‌جهت چنین داستان‌هایی را تکرار ننمایید
– روش‌های متداول خودکشی را به صورت واضح توصیف نکنید.
– در خصوص شیوه‌های انطباق با استرس‌های زندگی، افکار خودکشی و چگونگی دریافت کمک گزارش بنویسید. به عنوان مثال می توان درباره سازمان های حمایتی نظیر اورژانس اجتماعی (۱۲۳)، صدای مشاوره (۱۴۸۰) و … جهت کمک به افراد در معرض خطر مطلب تهیه کرد.
– هنگام نوشتن گزارش خودکشی پیرامون افراد معروف خیلی مراقب باشید و آنرا برجسته نسازید.
هنگامی که با اعضای خانواده و یا افراد داغدار مصاحبه می‌کنید جانب احتیاط را در نظر داشته باشید. زیرا داغ خودکشی می تواند در بیان نظرات آنها سوگیری ایجاد نموده و منجر به ارایه اطلاعات غیر شفاف و حتی غیر ضروری شود.
– در نقل اخبار خودکشی از زبان شورانگیزی استفاده نشود. همچنین از خودکشی به عنوان یک پدیده هنجارمند به عنوان یک راه حل سازنده برای حل مشکلات استفاده نشود.
– جزئیات مکان خودکشی را بازگو نکنید.
– در سرمقاله‌ها از کلمات شورانگیز استفاده نکنید.
– از تصاویر، فیلم های ویدئوی یا پیوندهای رسانه‌ای دیجیتال استفاده نکنید.
– به صورت صریح روش‌های مورد استفاده در خودکشی را توضیح ندهید.
– داستان‌های مربوط به خودکشی را برجسته نکنید و بدون دلیل آن را تکرار ننمایید.
