به او «فرزند زندان» می گویند چرا که دو سال پیش که مادرش به زندان افتاد در همانجا به دنیا آمد. مادرش حاضر نیست او را ترک کند هر چند بر اساس قوانین مربوط به زندان ها، کودکان تا دو سال در آغوش مادرشان می مانند و بعد از آن با توجه به وجود یا عدم وجود سرپرست به مراکز بهزیستی سپرده می شوند تا دوره محکومیت مادرشان به اتمام برسد. این سرگذشت بیش از ۴۰۰ کودکی است که در فضای نامطلوب زندان های کشور به سر می برند؛ نامطلوب از این جهت که جای یک کودک در زندان نیست.
به گزارش وبسایت تخصصی مددکاری اجتماعی ۲۰۱۵، روزنامه ابتکار نوشت: در چند سال اخیر تلاش های فراوانی توسط خیرین و موسسه های حمایتی برای نگهداری کودکان و نوزادان مادرانی که در زندان هستند انجام شده است و در این بین طرح احداث مهدهای کودک در زندان ها بیش از پیش مورد توجه قرا گرفته که در چند زندان نیز اجرایی شده است.
۲ سال به بالا
عده ای از روانشناسان کودک اعتقاد دارند که نبود یک فضای مناسب برای کودکانی که مادران زندانی دارند بسیار در روح و روان آن ها تاثیر گذار است و آینده این افراد را تحت تاثیر قرار می دهد. آنها می گویند؛ خلاء وجود یک مهد کودک در زندان زنان در شرایط نامناسب این محیط برای کودکان احساس می‌شود. برای اولین بار در سال ۹۱ طرح احداث مهدکودک در زندان توسط اداره کل امور بانوان استانداری تهران به ستاد ملی زن و خانواده پیشنهاد شد.
پس از آن طرح احداث شیرخوارگاه هایی در خارج از محوطه زندان منتشر شد تا مادران در دو سال ابتدایی زندگی بتوانند به فرزندان خود شیر بدهند. دو سال ابتدایی زندگی زمانی است که کودک بیشترین نیاز جسمی و روحی را به مادرش دارد.
بحثی که بعد از گذشت چند سال همچنان حاشیه هایی را به همراه دارد. به گزارش ایسنا، محمد نفریه، مدیرکل امور کودکان و نوجوانان سازمان بهزیستی کشور گفته بود: « معتقدم در زندان زنان نباید مهدکودک وجود داشته باشد زیرا به لحاظ تخصصی صلاح نیست به جز کودک زیر ۲سال که نیاز به شیردهی و تماس نزدیک با مادر دارد، کودک دیگری در محیط زندان حضور داشته باشد.» یکی از دلایلی که نفریه به آن اشاره می کند آسیب های متعددی است که نگهداری آن ها در زندان به کودکان تحمیل می کند. نفریه گفت: «بهزیستی در حوزه صدور مجوز، تربیت مربی و کمک به تجهیز این مهدها آمادگی دارد اما در عمل مشکلاتی برای تاسیس این مراکز وجود دارد و در حال حاضر هیچ مجوزی برای احداث مهدکودک در زندان ها صادر نشده است اما خدمات مراقبتی خوبی برای کودکان ساکن در زندان فراهم کرده‌ایم.» پیش از این و در اردیبهشت ماه سال ۹۲ زمانی که نفریه، معاونت اجتماعی بهزیستی را به عهده داشت نیز بر عدم حضور کودکان ۲ تا ۵ سال در زندان اشاره کرده بود.
زنجیره مادر و کودک از بین می رود
کوروش محمدی، جامعه شناس در گفت‌و‌گو با «ابتکار» در این رابطه می‌گوید: «کودکی که در زندان از مادرش شیر دریافت می‌کند، نسبت با نوزادی که در بیرون از فضای زندان تغذیه می شود در شرایط متفاوتی قرار دارد. براساس یافته های پزشکی و بهداشتی مادرانی که به نوزادان خود شیر می دهند، خلق و خوی را از همان محیطی که در آن زندگی می کنند، دریافت کرده که این محیط در زندان یک محیط امنیتی و تحدیدی است. این فضا سرشار از اضطراب و استرس است که برای نوزاد و کودک یک معضل محسوب می شود.باتوجه به شرایط سخت و امنیتی زندان ها، امنیت روانی حاکم بر مادران به نوزاد منتقل خواهد شد. من معتقد هستم که در زندان فرد مستقل نبوده و در واقع چون در حال تنبیه است اثرات مخربی را می تواند برای کودک و نوزاد در بر داشته باشد.»
این جامعه شناس با اشاره به اینکه بعد از ۲ سال و گذراندن دوران شیرخوارگی اگر ارتباط مادر و کودک قطع شود، بسیار آسیب‌زا خواهد شد، می گوید: «جدا کردن مادر و کودک یعنی از بین بردن یک زنجیره دوساله، کودک در این دوره با یک مراقب و سرپرست که مادرش باشد الفت گرفته و بعد از جدایی باید در آغوش دیگری آرامش را بیابد. شخصی که نام پرستار یا مراقب کودک روی آن می گذاریم. این یک آسیب جدی روانی به کودک وارد خواهد کرد. همین افراد وقتی بزرگ می شوند، در جامعه چون زمینه های روحی و روانی بدی در آن ها نهادینه شده، دست به پرخاشگری و رفتارهای ناهنجار می‌زنند یا برای تخلیه خود منزوی شده و نگاهشان به اجتماع سیاه خواهد بود.»
نگاه این جامعه شناس نسبت به ایجاد یک مهدکودک در کنار زندان‌ها منفی است. او می گوید: « اگر بتوان مادران را در فضایی در کنار فرزندان قرار داد تا دوره زندانی آن ها تمام شود، کار بسیار مناسبی است. باید در نظر داشت مادری که بتواند روزانه فقط چند ساعت کودکش را ببیند و دوباره به سلولش بازگردد؛ این خود زمینه های آسیب روانی را برای مادر و کودک فراهم می آورد. یعنی مادر چند ساعت در کنار کودکش باشد و سپس به یک مراقب که بیشک باید همزمان از چند کودک دیگر نگهداری کند سپرده شود. این باعث می شود کودک آن “دلبستگی” را نسبت به مادرش از دست دهد و به مراتب آسیب های جدی تری را نسبت به زمانی که در یک مرکز بهزیستی نگهداری می شد، دچار شود. به طور کلی ایجاد یک مهدکودک در زندان هرچند در دورانی که مادر زندانی باشد ثمر بخش است اما آسیب های جبران ناپذیری در آینده کودک انتظارش را می کشد. »
این جامعه شناس معتقد است که اگر قرار باشد کودک بعد از دو سال از مادرش گرفته شود، غیر از موارد حساس که نیاز به وجود شیر مادر است، بهتر خواهد بود که از همان ابتدا نوزاد به مراکز بهزیستی سپرده شود تا دچار چندگانگی در دلبستگی نشود.
کودک دچار «دلبستگی» چندگانه می شود
سعیدی، روانشناس کودکان در ارتباط با زندگی کودکان در کنار مادران می گوید: «یک مسئله ای در روانشناسی کودک وجود دارد به نام “دلبستگی”. اگر یک مراقب دلسوز در کنار هر کودک باشد و بتواند نیازهای او را به نحو احسن بر طرف کند؛ کودک به این فرد دل می بندد. این فرد می تواند مادر، پدر و یا پرستار باشد. در ارتباط با کودکانی که مادرانشان زندانی هستند باید توجه داشت که تعویض مراقب شکل نگیرد. یعنی ۳ سال اولیه زندگی که فرآیند دلبستگی آغاز می شود کودک دست به دست نشود که بازه ای در آغو مادرش باشد و دوره ای یک مراقب از او پرستاری کند. این باعث می شود اختلالات روحی در کودک به وجود آید به عبارتی دلبستگی چندگانه برای کودک به وجود می آید.»
براساس قانون کودکانی که فاقد سرپرست موثر و قانونی باشد مانند پدر، مادر یا جد پدری که صلاحیت لازم و قانونی برای اخذ سرپرستی کودک را نداشته باشد، به سازمان بهزیستی واگذار می‌شوند. این کودکان در صورت وجود سرپرست با صلاحیت، پس از اینکه دو سالشان تمام شد، به مراکز شبانه‌روزی سازمان بهزیستی واگذار می‌شوند و در این مراکز به آنها خدمت ارائه می‌شود.
سعیدی در این باره می گوید: «جدا سازی کودک از مادر بعد از دو سال در ابتدا به شخص مادر ضربه می زند تا به کودک. بسیاری از مادران پس از جدایی از فرزندشان دچار افسردگی می شوند. به عقیده من جدا کردن مادر از فرزند کار صحیحی نیست مگر اینکه مادر شرایط روحی نگهداری از فرزند را در زندان نداشته باشد که این موضوع نیز به خودی خود باید مورد آزمایش قرار گیرد. یعنی مادران برای نگهداری فرزند تست دهند.»
به عقیده سعیدی احداث یک مهد کودک در کنار زندان با در نظر گرفتن شرایط و اظهار نظر متخصصان روانشناسی، علاوه بر اینکه در روحیه مادران می تواند تاثیر گذار باشد شرایط روانی بهتری را برای کودک و آینده او رقم خواهد زد.
۴۲۶ کودک در زندان زنان
براساس آخرین آمار که در خرداد ماه ۹۴ منتشر شد، ۴۲۶ کودک در کنار مادرانشان در زنان های کشور زندگی می کنند. به عبارتی زندگی ۴۳۶ نفر از افراد در آینده نه چندان دور تحت شعاع اتفاقات روانی و اجتماعی زندان قرار خواهد گرفت. بهزیستی همچنان بر جدایی کودکان بعد از دوسال از مادرانشان تاکید دارند و بسیاری از مادران دلشان نمی خواهد کودک خود را از دست دهند. هر چند مادران بعد از آزادی می توانند بار دیگر سرپرستی کودک را به عهده بگیرند اما به گفته کارشناسان جدایی آن ها بعد از دوسال و بازگشت دوباره آن ها به آغوش مادر گذراندن دوره محکومیت می تواند ضربه دوباره ای بر روح آن ها زده و این عواقب روحی و روانی به شکل یک فرآیند برای آن ها ادامه داشته باشد.
