بازدید از منزل ابزار مهمی است که مددکاران اجتماعی برای جمع آوری اطلاعات در ارتباط با گروههای هدف بکار می‌برند و فرایندی پویا است که با تجربه ایستای مواجه با یک ابزار یا ورود در دفتر کار متفاوت است.
بازدید از منزل در مددکاری اجتماعی
بازدید از منزل یکی از رایج‌ترین شیوه‌های کار حرفه‌ای مددکاران اجتماعی جهت ارزیابی وضعیت کودک و خانواده بوده و مستلزم گسترش روش‌ها، نظریه‌ها و روش‌های اقدام مددکاران اجتماعی در داخل منزل است.
منزل حوزه و یا مکان متفاوتی از سایر عرصه‌های فعالیت مددکاران اجتماعی است که شامل تجربه ارتباط، احساس و عمل در آن محیط بوده که ضروری است از مجموعه‌ای از تکنیک‌ها و روش‌ها جهت کشف و شناسایی مسئله، آموزش‌های مبتنی بر حل مسئله و ارتقاء مهارت‌های اجتماعی، خانوادگی و فرزندپروری استفاده شود.
مددکاران در بخش‌های مختلف نظیر حوزه‌های رفاهی کودک، خانواده و سالمندان اقدام به بازدید از منزل می‌کنند. هدف اساسی مددکاران از بازدید از منزل توسعه برنامه خدمات مراقبتی و آموزش در منزل است.
منطق اصلی بازدید از منزل توانمندسازی (Empowerment)، قادرسازی (Enablement) و ارتقای توانمندی (Enhancement) است. فرایند یاد شده با هدف تسهیل توانایی مددجو و خانواده وی برای هدف‌گذاری، خودتصمیم گیری و حل مسئله صورت می‌گیرد.
توانمندسازی کمک به خانواده برای یافتن منابعی برای تصمیم‌گیری درباره خود، تاکید بر نقاط قوت و حل مشکلات آنها است. بر اساس منطق یاد شده مددکاران اجتماعی قادرند تا در مدت زمان کوتاهی اطلاعات کلیدی در خصوص ابعاد مختلف زندگی گروه هدف به دست آورند. بازدید از منزل نیازمند اقدام حرفه‌ای و مهارت‌های ویژه‌ای است که برای مدیریت بازدید به آن نیاز دارند.
فرایند و انواع بازدید از منزل طیف گوناگونی دارد. به عنوان مثال از ملاقات ساختارمند خانواده تا نظارت بر بخشی از نظام خانواده و کارکرد آن متفاوت است.
مددکاران اجتماعی در هر سطحی از فعالیت به این ابزار و روش نیاز دارند. به عنوان مثال در مراکز اورژانس اجتماعی، خیریه‌ها، بیمارستان‌ها، کمیته امداد، مراکز صنعتی، مدارس، دانشگاهها و … به عنوان بخشی از مکان‌هایی است که با هدف شناسایی مشکلات گروههای هدف، تدوین و اجرای برنامه کمکی و محافظت از کودکان، زنان، سالمندان و بیماران در معرض خطر صورت می‌گیرد.
در مراکز اورژانس اجتماعی بازدید از منزل به عنوان مهمترین ابزار حمایت از کودک در برابر آزار و اذیت اطرافیان مطرح است. هدف اساسی تقویت ساختار خانواده، شناسایی مشکلات و نیازهای آنها، ارتقای مهارت‌های فرزندپروری، آموزش والدین و بهبود تعامل بین اعضای خانواده و کودک و در صورت نیاز نجات کودک از موقعیت دشوار یا خطر است.
در شرایطی که امکان بهبود وضعیت کودک و خانواده وجود ندارد، ضروری است که موقعیتی فراهم شود که کودک بتواند با ترس کمتری از محیط خانواده جدا گردد. بازدید از منزل به خصوص در مواردی که کودک در معرض خطر است تابع قوانین نیز هست و در موارد متعددی نقش مددکاران اجتماعی را محدود نموده اما قانون‌گذار در شرایطی امکان بازدید از منزل را ( هنگامی که امنیت و جان کودک در معرض خطر باشد) تسهیل کرده است.
به عنوان مثال در قانون حمایت از اطفال و نوجوانان مصوب سال ۱۳۹۹ آمده است: « ماده۳۳- هرگاه خطر شدید و قریب‌الوقوعی طفل یا نوجوان را تهدید کند یا به سبب وضعیت مخاطره آمیز موضوع ماده (۳) این قانون وقوع جرم، محتمل باشد، مددکاران اجتماعی بهزیستی یا واحد حمایت دادگستری و ضابطان دادگستری مکلفند فوری و در حدود وظایف و اختیارات قانونی، تدابیر و اقدامات لازم را در صورت امکان با مشارکت و همکاری والدین، اولیاء و یا سرپرستان قانونی طفل و نوجوان جهت رفع خطر، کاهش آسیب و پیشگیری از وقوع جرم انجام داده و در موارد ضروری وی را از محیط خطر دور کرده و با تشخیص و زیر نظر مددکار اجتماعی به مراکز بهزیستی یا سایر مراکز مربوط منتقل کنند و گزارش موضوع و اقدامات خود را حداکثر ظرف مدت دوازده ساعت به اطلاع دادستان برسانند. درماده۳۴- مددکاران اجتماعی بهزیستی یا واحد حمایت دادگستری و ضابطان دادگستری به منظور انجام تحقیقات و اقدامات موضوع این قانون، حق ورود به محل زندگی و کار افراد را جز با اجازه متصرف قانونی و یا دستور مقام قضائی ندارند، مگر در خصوص اقدامات حمایتی موضوع ماده (۳۳) این قانون که در این صورت باید در گزارش تنظیمی موضوع این ماده ادله ضرورت مداخله را نیز به روشنی ذکر کنند».
نکات اساسی در فرایند بازدید از منزل
نکته اساسی در فرایند بازدید از منزل مددکاران اجتماعی در مراکز اورژانس اجتماعی و یا سایر مداخلات به نوع نگرش و درک آنها از موقعیت مددجویان یا گروه هدف بر می گردد. پرهیز از پیش داوری یا قضاوت، نگرش مساوی و متعادل نسبت به همه اعضای خانواده، پرهیز از نگرش جانبدارانه قومی و یا مذهبی و دوری از نقش پلیسی و اتخاذ رویکردی اجتماعی و مبتنی بر حل مسئله می‌تواند زمینه همکاری و مشارکت خانواده را فراهم سازد. لذا هدف از بازدید از منزل تفتیش و یا جمع آوری اطلاعات به منظور اتخاذ برخورد قضایی نیست، بلکه یاری رسانی و حل مسئله به کودک و خانواده، پیشگیری از وقوع آزار و اذیت و پیگیری وضعیت کودک و خانواده و آموزش است.
علاوه بر این، مستندسازی و ثبت دقیق جزئیات بازدید از منزل با شیوه نگارش علمی می‌تواند در تحلیل درست مشکل، تدوین برنامه کمکی، اجرا و ارزشیابی برنامه کمک نماید. در همه این مراحل ضروری است که کودک و یا خانواده او مشارکت داشته باشند.
هنگامی که مددکار از منزل بازدید به عمل می‌آورد نقش‌های مختلفی اجرا می‌کند. مهمترین نقش او تقویت و حفظ پیوند بین والدین و کودکان بوده که مسئولیت حفظ و مراقبت از آنها را بر عهده دارند.
مددکاران اجتماعی باید نسبت به مکانی که در آن حضور خواهند یافت و ایمنی آن نیز اطمینان حاصل کنند. آنها باید بداند که در حال ورود به یک قلمرو ناآشنا هستند، لذا لازم است که اقدامات احتیاطی را در نظر بگیرند و از امنیت خود نیز اطمینان حاصل نمایند. قبل از حضور در منزل عوامل خطر و محافظتی را شناسایی کنند. شرایط و قوانینی را برای حضور و داوری در طرف‌های درگیر تعیین نمایند. هنگام ورود به منزل نسبت به مکان نشستن، فضای باز و آزاد منزل و امکان خروج اضطراری آگاه باشد. همچنین نسبت به دور نگه داشتن وسایل تیز و برنده از دسترس افراد در معرض خطر نیز اطمینان حاصل نماید. منزل فضای فیزیکی است و صرفاً یک فضای خنثی نیست که تفاوت‌های قابل ملاحظه‌ای با فضاهای عمومی، اداره و خیابان دارد. ورود به منزل همانند ورود به جهان دیگری است. هر منزلی دارای ویژگی‌های متفاوتی می‌باشد.
فرایند بازدید از منزل
فرایند بازدید از منزل قبل از ورود به منزل انجام می‌شود. هنگامی که مددکاران تصمیم می‌گیرند که وضعیت خانه را مورد ارزیابی قرار دهند و در خصوص شیوه‌های مواجه با آن به بحث می‌پردازند. ارزیابی خطرات موجود و اطلاعاتی که قصد کسب آن را دارند مواردی است که پیش از بازدید درباره آن تصمیم می‌گیرد. مددکاران اجتماعی هیچ وقت نمی‌توانند تصور کنند که به چه چیزهایی قرار است دست یابند و یا وضعیت منزل چگونه خواهد بود. ورود به مکان ناشناخته و مواجه با مسائل غیرمنتظره بخش اساسی از بازدید از منزل را تشکیل می‌دهد. لذا قبل از ورود به منزل ضروری است در خصوص ابعاد آن اطلاعات کافی کسب نمایند.
مددکاران اجتماعی با اهداف مختلفی بازدید از منزل انجام می‌دهند و از روش‌های متفاوتی از جمله مصاحبه فردی، خانوادگی، گروهی، مشاهده و … نیز استفاده می‌نمایند.
پس از انجام بازدید از منزل مصاحبه و مشاهدات انجام شده نیازمند تدقیق، تحلیل و بررسی اتفاقات پیرامون است. به عبارت دیگر با مشاهده جزییات و روابط خانوادگی به تحلیل دقیقی از وضعیت موجود و روابط بین اعضاء و مشکل می‌توان دست یافت. بازدید از منزل نوعی تمرین عمیقاً تجسم یافته‌ای است که هنگام انجام آن باید تمام حواس و تمرکز خود را به منظور دست یابی به اطلاعات مفید و درست بکار برد.
فرایند بازدید از منزل قبل از ورود به منزل انجام می‌شود.
به اعتقاد دانیل میلر، وضعیت خانه بر نحوه عمل و قضاوت ما تاثیر می‌گذارد و بر اساس آن عمل می‌کنیم. وسایل درون خانه فرهنگ مادی است که می‌تواند بازتاب نگرش، باور، اعتقاد، سلیقه و منش افرادی باشد که در آن زندگی می‌نمایند. به این ترتیب ضروری است که در هنگام بازدید از منزل به وضعیت دیوارها، نقش و نگاره، چیدمان وسایل، کفش، کمد و … توجه ویژه‌ای شود.
بر اساس همین ویژگی‌های وسایل داخل منزل نیز می‌توان به روابط بین فردی و ارزش‌های اعضای خانواده پی برد. همچنین فضای داخل خانه، بو، سر و صدا و … نیز می‌تواند در شناسایی مشکل در خانه کمک کننده باشد.
همانگونه که هلن هریس پرلمن می‌گوید: « در فرایند بازدید از منزل لازم است که دقیق و به صورت حسابگرایانه‌ای عمل نماییم. در منزل دو نوع فضا وجود دارد. یکی از آنها فضای درون انسان بوده که در بدن انسان نهفته است و توسط گفتار و کردار نمایان می‌شود و دوم فضای درون خانواده که شامل یک جو عاطفی و درون زندگی خانوادگی است». علاوه بر این شیوه نشستن اعضای خانواده، زبان بدن، روابط کلامی، استعاره، ضمایر به کار رفته، حالات چهره، تعاملات اعضای خانواده با هم و اطرافیان در درک بهتر وضعیت خانواده موثر است.
مرور درس‌های آموخته شده از بازدید از منزل به گونه‌ای نشان می‌دهد که در رابطه با هدف از بازدید و شیوه‌های جمع آوری، اطلاعات کامل و جامعی در اختیار نیست و به میزان کمتری به انواع روش‌های بازدید از منزل پرداخته شده است. با این وجود یکی از ضروریات کار حرفه‌ای مددکاران اجتماعی ارتقای توانمندی و تهیه مدل و برنامه‌های اثربخش در حوزه بازدید از منزل است تا ضمن اتخاذ حمایت‌گری از کودکان، نوجوانان و زنان در معرض خطر شرایط لازم برای مداخلات اثربخش فراهم شود.
چالش عمده دیگر، فقدان رویکرد منظم و سازمان‌یافته به منظور ارزیابی وضعیت موجود و دستاوردهای برنامه بازدید از منزل در کشور است. تاکنون اقدام جدی به منظور حصول به هدف فوق به انجام نرسیده است و مشخص نیست که تا چه اندازه روش بازدید از منزل توانسته است به عنوان یک روش متقن منجر به حل مسئله گردد، لذا در پژوهش‌های آتی می‌توان به این موضوع نیز پرداخت.
تاکنون برنامه‌های مختلفی در خصوص بازدید از منزل در کشور ایالات متحده و کشورهای اروپایی تدوین و اجرا شده است که از جمله می‌توان به برنامه شروع سالم هاوایی (Hawaii Healthy Start Program)، برنامه والدین به مثابه معلمان (Parents as Teachers)، برنامه مشارکت پرستار – خانواده (Nurse-Family Partnership ) اشاره نمود.
مرور این برنامه‌ها نشان می‌دهد که رویکردهای خانواده محوری و با هدف ارتقای سطح مهارت‌های فرزندپروری و آموزش مهارت‌های اجتماعی و زندگی می‌تواند منجر به پیشگیری از آزار و اذیت کودکان و زنان و بهبود روابط خانوادگی شود.
بر این اساس رویکردهای مشارکتی و مبتنی بر سهیم کردن خانواده در فرایند حل مسئله، پیگیری اقدامات و استفاده از ظرفیت و منابع موجود خانواده، بستگان و محله با هدف کاهش و رفع مشکل می‌تواند اثربخش باشد.
- نویسنده: دکتر سلمان قادری
مددکار اجتماعی
منابع:
– Ferguson, Harry (2018), Making home visits: Creativity and the embodied practices of home visiting in social work and child protection, Qualitative Social Work 2018, Vol. 17(1) 65–۸۰
– Miller D (2008) The Comfort of Things. Cambridge: Polity
-Perlman HH (1971) Perspectives on Social Casework. Philadelphia: Temple University Press
