مددکاران اجتماعی فیلد سرطان: سرطان یک بیماری مزمن است که برخلاف وجود همه پیشرفتها در زمینه تشخیص و درمان همچنان یادآور درد، محدودیت و مرگ میباشد و طبق آمارهای سازمان بهداشت جهانی همچنان سرطان به عنوان یک بیماری جهانی معرفی میشود. بیماران مبتلا به سرطان دچار مشکلات جسمی، روانی و اجتماعی زیادی میشوند؛ این مشکلات باعث اختلال در روند طبیعی زندگی و کیفیت آن میگردد و نیاز به حمایت اجتماعی را افزایش میدهد. بیماران مبتلا به بیماریهای بدخیم نظیر سرطان، به عنوان جمعیت آسیب پذیر در نظر گرفته میشوند و اضطراب مرگ این گروه از بیماران با اختلال در بعد روانی میتواند زندگی آنان را تحتتأثیر قرار دهد.
مددکاران اجتماعی فیلد سرطان
از جمله حرفه ها و تخصص هایی که میتواند به بیماران دچار سرطان کمک شایان توجهی نماید، حرفه مددکاری اجتماعی است. مددکار اجتماعی با توجه به اجرای نقش حمایتگر و با عملکرد مناسب و ملزم نمودن خانواده بیمار جهت شرکت در برنامه های آموزشی جهت افزایش سازگاری بیمار با بیماری سرطان صورت میگیرد به طوری که طی برنامه مشاوره با خانواده مواردی همچون آموزش نحوه مراقبت جسمی، روانی بیمار و کسب سازگاری دیگر اعضای خانواده و همچنین نحوه برخورد با بیمار و به ویژه با تغییر نقشهای عضو بیمار در خانواده و مراقبت آن توسط سایر اعضای خانواده جهت افزایش مسئولیتپذیری فردی، خانوادگی، اجتماعی بیمار و سایر افراد خانواده مورد توجه قرار گیرد که این امر با همکاری پرستاران انکولوژی و سایر اعضای تیم مراقبت میسر میشود (سمیعی و همکار، ۱۳۸۹).
با توجه به هزینه های هنگفتی که جراحی و شیمی درمانی دارد بیماران سرطانی را دچار مشکلات اقتصادی میکند که در این رابطه بیماران تحتپوشش بیمه کمتر با مشکل مواجه هستند ولی به هرحال بار اقتصادی زیادی برای بیماران و خانواده به همراه دارد و گاهی نیز منجر به قطع روند درمان میشود لذا با اقتصادی متوسط برخوردار بودند که مددکاری اجتماعی بیمارستان جهت کاهش فشار اقتصادی اجراء شد به طوری که در صورت لزوم بیمارانی که از سطح اقتصادی خیلی ضعیف برخوردار بودند از طرف مددکار اجتماعی بیمارستان تحت حمایت مالی قرار میگرفتند؛ با این وجود، آنچه که مهم است توانمندسازی و خودکفایی بیماران مبتلا به سرطان میباشد تا ضمن حفظ استقلال خود، توانمندی لازم را جهت برطرف کردن مشکلات اقتصادی داشته باشند که این امر نیازمند برنامهریزی و زمان بیشتری جهت تحقق اهداف مربوطه میباشد (همان منبع). مقاله حاضر، با عنوان نقش حرفه مددکاری اجتماعی در فرآیند بهبود سرطان به دنبال بررسی نقش مددکاران اجتماعی به روش کتابخانهای و مروری در این حوزه است که در انتها با ارائه راهکارهای پیشنهادی به این مسئله خواهیم پرداخت.
بیان مسئله
اگرچه سرطان، سلامت روان را تحت تاثیر قرار می دهد اما به نظر می رسد بزرگترین مسئله در زمان بروز این بیماری، حس یاس و ناامیدی است. با توجه به اینکه سرطان یکی از بیماریهای شایع در دنیای متمدن امروزی است که تعداد افراد مبتلا به آن روز به روز درحال افزایش می باشد بیماران پس از مواجه شدن با تشخیص سرطان دچار اضطراب میشوند؛ اضطراب به طور معمول به عنوان احساس ناراحتی توام با ترسی که معطوف به مرگ خود یا دیگران است.
امروزه سرطان به عنوان یک مشکل بزرگ سلامت عمومی به شمار می آید. در حال حاضر، بیش از ۲۵ میلیون نفر در دنیا با سرطان زندگی میکنند، سالانه بیش از ۱۱ میلیون نفر به این بیماری مبتلا می شوند و ۷ میلیون مرگ ناشی از سرطان اتفاق میافتد و این بیماری در آینده نزدیک به عنوان نخستین عامل مرگ ومیر کشورهای پیشرفته و در حال توسعه خواهد بود. در کشور ما نیز، در حال حاضر سالانه بیش از ۳۰۰۰۰ نفر از ایرانیان در اثر سرطان، جان خود را از دست می دهند. تخمین زده میشود که سالیانه بیش از ۸۰۰۰۰ مورد جدید سرطان، در کشوراتفاق می افتد. با افزایش امید به زندگی و افزایش درصد سالمندی در جمعیت کشور، انتظار میرود موارد بروز سرطان در دو دهه آینده به دو برابر فعلی، افزایش یابد. با توجه به آمارهای ارائه شده، نیاز به نقش مددکاران اجتماعی طبق برنامه های اجرایی خود مددکاران اجتماعی می توانند برای کمک به بهبود وضعیت بیماران سرطانی اقداماتی به عمل آورند از قبیل:
تسهیل در دسترسی منابع روانی زیستی خود هنگامی که با تنیدگی روبرو میشوند؛
فراهم آوردن کمک به آنها برای برآوردن خواسته های موقعیتی آنها؛
فراهم کردن منابع مادی مانند پول، مواد مورد نیاز و مهارتهای سودمند؛
راهنمایی شناختی و رایزنی با آنها.
حمایت مددکار اجتماعی به عنوان یک عامل محافظت کننده محیطی و تاب آوری به عنوان یک عامل محافظتی فردی شناخته می شوند. در نهایت، حمایت اجتماعی در دو بعد ساختاری) روابط حمایتی خانواده و شبکه اجتماعی (و عملکردی) کیفیت ارتباطات و حمایتهای ارائه شده توسط خانواده و شبکه اجتماعی(، بهعنوان عوامل محافظتکننده محیطی در برابر بیماری سرطان عمل میکند. به طوری که هرچقدر خانواده و شبکه اجتماعی بتوانند حمایتهای گوناگون را به شکل مناسبتری برای فرد مبتلا به سرطان آموزش ببینند و فراهم سازند، به همان میزان میتوان انتظار داشت که عوامل محافظت کننده فردی نظیر تاب آوری نیز در فرد تقویتشده و موجبات سازگاری و تطابق بیشتر او را در برابر بیماری سرطان فراهم میسازد (راجعیان و همکار، ۱۳۹۵).
حرفه مددکاری اجتماعی پزشکی در فرآیند بیماری سرطان
مددکاری اجتماعی رشته ای است که بر پایه مفاهیم فلسفی نظری مانند عدالت اجتماعی، برابری، توانمندسازی و مانند آن بنا نهاده شده است.
مددکار اجتماعی پزشکی بخشی از تیم مراقبتهای بهداشتی چندحرفه ای است؛ که به ارائه مداخلات برای حمایت از بیماران و خانواده آنها درطول مدت بهبودی و یا انطباق با بیماری می پردازد.
مسئولیت اصلی مشکلات روانی _ اجتماعی وابسته به سلامت برعهده مددکاران اجتماعیاست. برای حل مشکلات بیماران صرفاً خدمات پزشکی نمیتواند پاسخگوی نیازهای بیماران باشد؛ بنابراین لزوم خدمات مددکاری اجتماعی هر روز بیش از پیش احساس میشود. حمایت کردن یکی دیگر از نقش های مددکار اجتماعی بیمارستانی است شامل:
رفاهی، فراهم کردن شرایط اسکان، ایاب و ذهاب و وسایل نگهداری بیمار صعب العلاج در منزل؛
حمایت مالی از قبیل بخشودگی مالی، رایگان نمودن هزینه ها براساس تبصره ها و دستورالعملها؛
حمایت روانی _ اجتماعی از بیماران، خانواده آنها و کارکنان درمانی و همچنین انجام کار مددکاری گروهی است (ابری و همکار، ۱۳۹۸).
مددکاری اجتماعی و میزان تاب آوری در بین بیماران مبتلا به سرطان رابطه معناداری وجود دارد. در واقع، حمایت یک مددکار اجتماعی اثر شرایط تنیدگیزای مواجهه با بیماری سرطان را از طریق ایجاد ادراکی در فرد بیمار مبنی بر اینکه هنگام بروز این بیماری، کسانی هستند که او را کمک کنند، تقلیل میدهد. این ادراک در فرد بیمار باعث میشود که او عامل تنشزا را کمتر آسیبزا بداند. همچنین، دسترسی به منابع حمایتی مناسب در فرد مبتلا به سرطان بر سازگاری وی با بیماری اثر میگذارد. حمایت اجتماعی دارای دو بعد ساختاری و عملکردی است. در بعد ساختاری حمایت اجتماعی که در قالب روابط حمایتی با خانواده و شبکه اجتماعی خود را نمایان میسازد. در بعد عملکردی حمایت اجتماعی به هر میزان که عملکرد حمایت اجتماعی خانواده و شبکه اجتماعی در سطح مطلوبتری باشد تابآوری بیماران مبتلا به سرطان نیز در سطح قویتری افزایش مییابد (راجعیان و همکار، ۱۳۹۵). مددکاران اجتماعی با تشخیص منابع حمایت اجتماعی و شبکه های ارتباطی میتوانند در تامین حمایتهای ملموس (کمکهای مالی و خدماتی)، حمایتهای اطلاعاتی از طریق آموزش جامعه محور، آموزش مهارتهای اجتماعی و آگاهسازی در خصوص منابع اجتماعی موجود) و حمایت عاطفی و محبت آمیز از طریق مصاحبهها و مشاورههای روانی _ اجتماعی، شنونده بودن و همحسی کردن با آنها و کمک جهت پذیرش بیماری) نقش مهمی داشته باشند. بنابراین در بیمارستان مددکاران اجتماعی با جذب منابع حمایتی موجود در جامعه به نفع بیمار و گسترش شبکه ارتباطی فرد از طریق پیوند و اتصال آنها به منابع حمایتی و منابع بیرونی (مثل سازمانها، موسسه ها، خیریه های حمایتی و از سوی دیگر به خانواده و خویشاوندان بیمار و …) میتوانند مداخلاتی در جهت افزایش حمایت اجتماعی بیمار انجام دهند. با چنین مداخلاتی بیمار تا حدودی توانمندی مقابله با بیماری را از طریق منابع حمایت اجتماعی کسب خواهد کرد (آقابخشی و همکار، ۱۳۹۳).
یکی از مهمترین و اصلی ترین وظایف مددکار اجتماعی، پیشگیری، ارزیابی و حل آسیبهای اجتماعی در جامعه و خانواده است. آسیبهایی از قبیل طلاق، خودکشی، افت شدید تحصیلی، بیکاری، اعتیاد و … نمونه ای از آسیبهایی است که ممکن است در پی ابتلای یک عضو خانواده به سرطان، بوجود آید یا به سبب آن تشدید شود. آنها با ارزیابی شرایط با به کاربردن سیاستهای پیشگیری کننده می کوشند تا از وقوع چنین آسیبهایی در خانواده هایی که در معرض آسیبهای اجتماعی قرار دارند پیشگیری کنند.
بنابراین، یکی از نقشهای کلیدی مددکاران اجتماعی در بیماران مبتلا به سرطان که شامل: خانواده، خویشاوندان، دوستان، همکاران و تیم درمان و در یک معنای کلی جامعه میباشد این است که یک محیط حمایتی برای این بیماران ایجاد کنند. یعنی این بیماران که تحت فشارهای جسمانی و روانشناختی ناشی از مقابله با سرطان قرار دارند با فراهم شدن حمایتهای اجتماعی مناسب از جانب خانواده و شبکه اجتماعی، قادر خواهند بود بر این فشارها کنترل یافته و تا حد زیادی از شدت آن بکاهند (راجعیان و همکار؛ ۱۳۹۴).
بحث و نتیجه گیری
پژوهش حاضر با عنوان حرفه مددکاری اجتماعی در حوزه سرطان صورت گرفته است با توجه به اینکه سرطان یکی از بیماریهای شایع در دنیای متمدن امروزی است که تعداد افراد مبتلا به آن روز به روز درحال افزایش می باشد سرطان و رنج ناشی از آن یکی از تلخترین تجربیات بشری است. بیماران پس از مواجه شدن با تشخیص سرطان دچار اضطراب، یاس، احساس ناامیدی توام با ترسی که معطوف به مرگ خود یا عزیزانش میشود، روبرو میشوند این مشکلات باعث اختلال در روند طبیعی زندگی و کیفیت آن میگردد و نیاز به حمایت اجتماعی را افزایش میدهد. ازاین روی بیماران مبتلا به سرطان نیاز مبرمی به حمایتهای ویژه مددکاران اجتماعی درحوزه پیشگیری، تشخیص، درمان، حمایتهای اجتماعی، اقتصادی و روانی دارند حمایتهای اجتماعی از وظایف مددکاران اجتماعی است. حمایتهای مددکاری اجتماعی هم باعث اثربخشی درمان میشود و هم به بیمار و خانواده او آرامشی میبخشد تا با زندگی و مسائل آن راحتتر کنار بیاید. پس با توجه به موارد بیان شده سرطان به علت تغییرات زیادی که در روند زندگی بیماران مبتلا به سرطان و کیفیت زندگی آنان ایجاد میکند، نیاز به حمایت اجتماعی را افزایش میدهد. مددکاران اجتماعی بیماران را از زمان تشخیص، درمان، زندگی پس از سرطان و خدمات درمانی تسکین دهنده حمایتی همراهی می کنند و همچنین حمایت اجتماعی ادراک شده از طرف خانواده به کنار آمدن با بیماری کمک میکند. یکی از ابزارهایی که بیماران سرطانی میتوانند جهت ارتقاء کیفیت زندگی و غلبه کردن بر بیماریشان از آن بهره گیرند، حمایت اجتماعی است با توجه به نتایج حاصل شده یک بیمار مبتلا به سرطان میتواند با خدمات ارائه شده توسط مددکار اجتماعی با شرایط پیش آمده کیفیت زندگی خود را بهبود بخشند.
ارائه پیشنهادات
با توجه به مطالب ارائه شده با تاکید بر حرفه مددکاری اجتماعی، میتوان در زمینه ارتقاء کیفیت زندگی بیماران و خانواده های آنان پیشنهاداتی را در ادامه مورد بررسی قرار داد:
طراحی و اجرای فرآیندهای حین ترخیص و پیگیری مراقبتهای پس از ترخیص از بیمارستان از طریق ارائه سرویس طراحی شده مراقبت در منزل.
برقراری ارتباط مناسب بیمار سرطانی و افراد خانواده با پزشک جهت آگاهی از فرآیند درمان.
پیگیری و تداوم مراقبتها و ارائه خدمات مراقبت در منزل براساس اصول علمی و استاندارد شده.
آموزش خانواده بیمار در جهت ارتقاء سلامت، کیفیت، آگاهی بخشی و نحوه ارتباط با بیمار در شرایط بیماری و پس از آن.
شفاف سازی ذهنیت بیماران همراه با برقراری ارتباط حرفه ای و صمیمانه با همنوعان خود از طریق برگزاری سمینارهای مختلف جهت ارتقاء آگاهی و عادی سازی بیماری در بیماران و ایجاد فضای همدلانه.
معرفی بیماران به کلینیک های خیریه جهت دریافت حمایت های روانی و اجتماعی از بیمار و اعضای خانواده.
تاسیس کلینیکهای تخصصی با تاکید بر حرفه مددکاری اجتماعی در حوزه سرطان جهت تامین نیازهای مادی و معنوی بیماران.
منابع:
آقابخشی، حبیب؛ جعفری، فاطمه؛ نعمت ساعتلو، فائقه (۱۳۹۵). فلسفه مددکاری اجتماعی و ارتباط آن با رویکردها، نظریه ها و مدلهای مددکاری اجتماعی. پژوهشنامه مددکاری اجتماعی، جلد ۵ پاییز.
آقابخشی، حبیب؛ راشدی، اسماعیل (۱۳۹۳). حمایت اجتماعی و مقابله با بیماری سرطان. فصلنامه مددکاری اجتماعی، شماره ۱، پاییز.
ابری، ساره؛ زاهدی اصل، محمد (۱۳۹۸). مددکاران اجتماعی پزشکی، نقش کنونی. مجله تحقیقات کیفی در علوم سلامت، جلد ۸، اردیبهشت.
ایمانزاده، علی؛ شریفی فاطمه (۱۳۹۷). تجربیات زیسته بیماران سرطانی از اضطراب مرگ با تکیه بر موقعیت های مرگی یا سپرس. نشریه روان پرستاری، جلد۶ بهمن و اسفند.
راجعیان، محمد؛ گودرزی، ناصر (۱۳۹۵). رابطه بین حمایت اجتماعی و تابآوری در بین بیماران مبتلا. فصلنامه پژوهشنامه مددکاری، جلد سوم.
سمیعی سینی، فاطمه؛ انوشه، منیره؛ الحانی، فاطمه (۱۳۸۹). بررسی تاثیر مشاوره با خانواده بر مقیاسهای علامتی زندگی زنان مبتلا به سرطان پستان تحت شیمی درمانی. فصلنامه بیماریهای پستان ایران، جلد اول و دوم، بهار و تابستان.
