چگونه استرس اقتصادی بر والدین و کودکان تأثیر می­ گذارد؟ مداخلات مناسب برای مقابله با این بحران چیست؟

چگونه استرس اقتصادی بر والدین و کودکان تاثیر می­گذارد؟ مداخلات مناسب برای مقابله با این بحران چیست؟

گردآورنده: مینا دشتبالی، مددکاراجتماعی کودک و نوجوان

وقتی زندگی و اهدافتان دستخوش جریانات منفی اقتصادی مثل رکود، بیکاری، ناتوانی در پیدا کردن شغل مناسب، تورم، ورشکستگی مالی و یا مشکلات مالی همچون مشکلات ناشی از توقف فعالیت­ های اقتصادی بر اثر شیوع ویروس کرونا می­ گردد، چه اتفاقاتی برای شما و خانوداه ­تان می ­افتد؟ افراد در چنین شرایطی نگران و ناامید هستند. نگران هزینه­ های خوراک، پوشاک، اجاره خانه، حمل و نقل، مراقبت از فرزندان، هزینه­ های درمانی و هزینه­ های پیش­ بینی نشده زندگی که به شکل غیر مترقبه ­ای به وجود می­ آیند. در طول چنین دوران­های سختی نگرانی­ هایی از این دست می­ توانند در افراد به ایجاد حس ناامیدی، استرس، اضطراب و عصبانیت و افسردگی بیانجامند. در این بین چنین احساساتی به کودکان نیز منتقل خواهد شد.

نکته مهم این است که بدانیم وقتی با چنین مشکلاتی مواجه هستیم دقیقاً چه اتفاقی می­افتد؟ وقتی افراد با مشکلات ناشی از شرایط سخت اقتصادی مواجه هستند کیفیت مواردی چند در زندگی آنها دستخوش تغییر خواهد شد. در چنین شرایطی تمام اعضای خانواده به ویژه کودکان در احساس امنیت، احساس آرامش، خودکارآمدی، تمایل به برقراری ارتباط و امید به آینده دچار مشکل خواهند شد. اینکه هر یک از این موارد به چه معناست، مشکلات اقتصادی چه تأثیری بر آنها دارند و چه راهکارها و مداخلاتی برای حل آنها توصیه می­شود موضوع بحث این نوشتار است.

حس امنیت به چه معناست؟

حس امنیت به معنای باور به این موضوع است که فرد از هر گونه آسیب و خطری در امان است و مراقبت می­ شود و به نیازهای او در آینده و هم اکنون پاسخ نسبی داده می­ شود. رکود اقتصادی چطور بر حس امنیت فرد تأثیر می­گذارد؟ دنیا جای ناامنی خواهد بود وقتی که شما نمی­توانید کار مناسبی پیدا کنید، پول اندکی دارید و با هزینه­ های خوراک، پوشاک، اجاره خانه و حمل و نقل و نیازهای کودکان مواجه هستید.

ممکن است نگران، عصبانی و غمگین باشید. ممکن است تسلیم شرایط شوید و یا از دیدن و معاشرت با دوستان و فامیل خود پرهیز کنید. رفتارهای رسیک­ پذیر بیشتری داشته باشید و یا دچار مشکلات خواب و تمرکز شوید. همه­ی این موارد بر حس امنیت شما تاثیر خواهد گذاشت و منجر به این خواهد شد که مشکلات هر روز از دید شما بزرگتر و بدتر به نظر بیایند و استرس بر شما غلبه کند. افراد در چنین شرایطی هیچ قطعیتی نسبت به آینده ندارند و خود را در معرض مشکلاتی می­بینند که هر لحظه ممکن است تمام زندگی آنها را دگرگون کند. در چنین شرایطی چگونه می­توانید حس امنیت خود را ارتقا و گسترش دهید؟

• در مورد نگرانی­هایتان صحبت کنید، با همسر، یا یکی از اعضای خانواده، همکار و یا یک مشاور روانشناس صحبت کنید. سعی کنید یک نفر را برای حمایت عاطفی خود انتخاب کنید و دقت کنید که این فرد به جای قضاوت کردن و سرزنش شما را حمایت کند.
• با کودکان درباره اینکه چه اتفاقی در حال رخداد است صحبت کنید. با کودکان صادق باشید اما از دادن زنگ خطرهای غیرضروری و ترساندن آنها پرهیز کنید. اجازه دهید تا کودکان بدانند که که وضعیت از چه قرار است و به آنها بگویید که ما در حال حاضر در یک بحران هستیم اما به عنوان یک خانواده و با همکاری متقابل می­ توانیم آن را مدیریت کنیم.
• از زبان کودکانه برای بیان استفاده کنید. برای کودکان کم سن­ تر با شیوه ­های خلاقانه و چند بار در فواصل زمانی و در شرایط مناسب توضیح دهید و تکرار کنید.
• کودکان خود را تشویق کنید که در مورد نگرانی­های خود با شما و یا یک بزرگتر مورد اعتماد در خانواده صحبت کنند.
• اگر در بین کودکان بزرگتر خود احساس ترس از شرایط می­ بینید، با کمک آنها یک لیست از گزینه­ ها و منابع پیش رو تهیه کنید. در این لیست به درج نقاط قوت شخصی خود و فرزندانتان بپردازید و سپس راهکارهای پیشنهادی برای مقابله با بحران اقتصادی را یادداشت کنید. از این لیست برای توانمندسازی و ارتقاء اعتماد بنفس کودکان و همچنین خودتان استفاده کنید و برای انرژی گرفتن آن را بخوانید.
• راه­های یادگیری و ارتقاء مهارت حل مسئله را جستجو کنید و آموزش ببینید. برای پیدا کردن شغل جدید به روز باشید و منابع و فرصت­های شغلی جدید را مرور کنید. به تمام سایت­ها و مراکز مشاوره شغلی وصل باشید.
• سعی کنید در برنامه­ ریزی برای وقت گذراندن با خانواده خلاق باشید. فعالیت­هایی را انتخاب کنید که دارای هزینه پایینی هستند و برای تفریح ارزان قیمت با خانواده وقت بگذارید. ورزش کنید و کودکان را با خود همراه کنید. با کودکانتان فیلم ببینید و در خانه بازی­ هایی که مورد علاقه آنها است را امتحان کنید. پیاده ­روی و پیک­نیک با هزینه کم از جمله گزینه­ های مناسب است. اگر مجبور هستید در خانه بمانید، لیستی از بازی­های خانگی با کمک کودکان تنظیم کنید. کودکان خود را به داشتن فعالیت­ هایی با دوستانشان تشویق کنید و از آنها بخواهید زمانی را به گذران وقت با همسالان اختصاص دهند. در عمل و با فعالیت­های خود در اوقات فراغت به کودکان بیاموزید که کمبود پول به معنای کمبود تفریح نیست. از این طریق همچنین به فرزندان خود علاوه بر فضای امن مقابله صحیح با مشکلات را آموزش خواهید داد.
• با کودکان کم سن­تر خود که نسبت به بقیه چسبندگی بیشتری به شما دارند با صبوری برخورد کنید و اجازه ندهید که استرس و اضطراب شما به آنها نیز منتقل گردد.
• اجازه دهید کودکان شما بدانند که زمانی که نگران مشکلات اقتصادی هستند می­ توانند راه­ حل­ های جدیدی برای ایجاد تغییر حال خود جستجو کنند. آنها را تشویق به ورزش، کار کردن بر روی یک پروژه در مدرسه و یا کمک کردن به دیگران در فعالیت­های داوطلبانه کنید.
• از تماشای بیش از حد تلویزیون و یا بازی­های کامپیوتری و خوانش بلند اخبار منفی از وضعیت اقتصادی، رکود، تورم و گرانی، پرهیز کنید. کودکان بسیار حساس هستند و این قبیل فعالیت­ها می­تواند احساس امنیت آنها را از بین ببرد.
• تا جایی که ممکن است و حتی در بحران­های اقتصادی، برخی قواعد خانوادگی را حفظ کنید. بحران­ها نباید باعث شوند نظم خانواده مورد آسیب قرار گیرد. بنابراین وقت­ هایی را با خانواده بیرون از خانه و به تفریحاتی با هزینه پایین بگذرانید. مطئن شوید که کودکان خواب کافی دارند و غذای منظم می­ خورند و به حد کافی آب می­ نوشند. این کار را از خودتان شروع کنید و برای مقابله با مشکلات خواب کافی و تغدیه منظم داشته باشید. همچنین ورزش را به بخشی از زندگی به ویژه در دوران بحران تبدیل کنید.
• به کودکانی که سن بیشتری دارند بیاموزید و با آنها صحبت کنید که تا جایی که ممکن است برخی سلایق و بخش­ هایی از سبک زندگی خود را تا رفع بحران اقتصادی تغییر دهند و برخی گزینه­ های خود را به تعویق اندازند. این کار را در قالب همکاری برای رفع بحران از آنها بخواهید.

حس آرامش به چه معناست؟

مهارت تسکین دادن به خود (Self – Soothing) و توانایی ایجاد صلح در ذهن و در بدن و همچنین توانایی حفظ آرامش در بحران به جای آشفتگی، هیجان، بی­حس شدن، فرار کردن از مشکل و خاموشی و سکون را آرامش می­ گویند. مشکلات اقتصادی چگونه می­تواند مردم را از حس آرامش دور نگه دارد؟

هنگامی که وضعیت اقتصادی مشخص و معین نیست، افراد احساس ناامیدی، ترس و عصبانیت می­کنند. بنابراین ممکن است با مشکل خواب، تمرکز، کم خوراکی و مشکلات ناشی از خلق و خو مواجه شوند. همچنین ممکن است در این بین افراد احساس درد جسمی کنند و مشکلات ناشی از تنش و درد عضلانی داشته باشند. برخی افراد ممکن است برای تسکین و بازگرداندن موقت حس آرامش به سراغ مصرف مواد مخدر یا الکل بروند و تلاش کنند تا حال بهتری داشته باشند. در چنین شرایطی چطور می­توانیم در آرامش بمانیم و به کودکان هم آرامش دهیم؟

• به اعضای خانواده خود با پیام­های کوتاه و ساده اطمینان خاطر دهید (این بحران رو با هم حل می­کنیم، یا مثلاً پدر کنار شماست).
• در مورد راه­هایی که در محیط خانه ایجاد آرامش می­کند فکر کنید (گوش دادن به موسیقی، پیاده­ روی دسته جمعی، فیلم دیدن و …).
• تکنیک­های تنفس عمیق و ورزش­های روزانه، تمرین یوگا و ورزش­ های کششی را بیاموزید و به کار ببرید.
• در مورد مشکلات اقتصادی خانواده با حضور اعضای خانواده بارش فکری راه بیاندازید و اجازه بدهید در این کار کودکان هم سهیم شوند و تمام موارد را بر روی یک تابلو یا کاغذ بنویسید. اجازه دهید همزمان که کودکان نگرانی­های خود
• سهم خندیدن را در خانه بیشتر کنید و فیلم­های کمدی و طنز ببینید.
• فعالیت­های مثبتی که به آنها علاقه دارید را افزایش دهید و علاقه­ مندی­های مثبت کودکان را نیز افزایش دهید از کودکان برای تهیه لیست فعالیت­های مثبت در خانه نظرسنجی کنید.
• از اعضای خانواده بخواهید و یادآور شوید که به افکار خود توجه کنند. وقتی آنها متوجه می­شوند که افکارشان آنها را مضطرب یا عصبانی و پرخاشگر می­ کند باید آنها را متوقف و یا تغییر دهند. و این مهم را باید از طریق مشغولیت به دیگر فعالیت­ها انجام دهند.

خودکارآمدی چیست؟

خودکارآمدی به معنای باور به اینکه من می­توانم با چالش­ها برخورد کنم و آنها را در شرایط سخت مدیریت کنم، می­ باشد. همچنین محله خودکارأمد نیز به معنای این است که افراد در اجتماعاتی حضور دارند (مدرسه، محله وشهر) که این اجتماعات می­توانند فرد را درک کنند و زمینه­ های مراقبت از او را فراهم سازند.

مشکلات اقتصادی چگونه بر حس خودکارآمدی افراد تأثیر می­گذارد؟ زمانی که شما شغل خود را از دست داه­اید یا با بیکاری مواجه هستید، یا زمانی که با ورشکستگی مالی روبرو شدید و یا در شرایط اقتصادی گرفتار شده ­اید که نابرابری بیشتری را تجربه می­ کنید، ممکن است دچار این حس شوید که به اندازه کافی خوب نیستید، به اندازه کافی توانمند نیستید و یا دچار حس ناامیدی شوید. و یا اینکه متوجه شوید که در شرایط بحران اقتصادی برخی خدمات محلی و عمومی متوقف شده ­اند. بنابراین محله شما ممکن است با خانه­ های خالی از سکنه، ساختمان­ های خالی، افزایش وندالیسم و یا افزایش زباله­ های شهری در محدوده زندگی تان مواجه شود. چگونه می ­توانید خودکارآمدی را در خود و فرزندانتان افزایش دهید و یا بهبود ببخشید؟

• راهکارهایی برای درگیر شدن فرزندانتان در کارهای داوطلبانه و غیرانتفاعی پیشنهاد دهید.
• فعال باشید و از بی­ تفاوتی بپرهیزید. نسبت به مشکلات درون خانواده یا در محله خود فعال باشید و اقدامات لازم را انجام دهید. به کودکان خود فعال بودن و مهارت حل مسئله را بیاموزید.
• با سایر افراد محله ارتباط داشته باشید و در مورد پتانسیل­ های کار داوطلبانه با آنها صحبت کنید و به آنها در صورت تمایل وظایفی را محول کنید. برای افراد ساکن در محل توضیح دهید که به عنوان ساکنان این محل همه سهمی در تعهدات و مسئولیت­ های اجتماعی دارید.
• در ارتباط با کار، متوقف نشوید. رزومه کاری خود را به همه جا ارسال کنید. در طول روز ساعاتی را به چک کردن مکرر شرکت­ها، اختصاص دهید. انگیزه خود را حفظ کنید. دائما به خود روحیه دهید و فراموش نکنید که افراد خاص جاهای خاص استخدام می­ شوند.
• لیستی از استعدادها، توانایی­ها و نقاط قوت خود تهیه کنید و لیست را در جایی که اغلب می­بینید نصب کنید. بارش افکار از دیگر راه­های نسبتاً جدیدی است که به شما اجازه می­دهد با استفاده از توانمندی­ها و نقاط قوت خود برای دستیابی به اهدافتان تلاش کنید.
• از اینکه آرزوها و روش­های رسیدن به اهدافتان را تغییر دهید نترسید.

تمایل به برقراری ارتباط یا اتصال به چه معناست؟

داشتن افراد یا گروه ­هایی از افراد که در زندگی شما حضور دارند، شما را می­ فهمند و شما را حمایت می­کنند و شما نیز تمایل به برقراری ارتباط با آنها دارید. چگونه رکود اقتصادی بر حس اتصال شما با دیگران و برقراری ارتباط تاثیر خواهد گذاشت؟

ممکن است هنگامی که در پیدا کردن یک شغل مناسب موفق نشده ­اید احساس بی­ ارزشی و شرم داشته باشید. یا زمانی که دچار ورشکستگی مالی شده­ اید و با مشکلات اقتصادی مواجه هستید ممکن است بیش از پیش با خودتان وارد چالش­ هایی شوید که احساس شرم را به همراه دارد. بدون پول ممکن است شما در خانه بمانید. ارتباط با دوستان و همکارانتان را قطع کنید. از رفتن به بیرون منزل پرهیز کنید و یا اینکه احساس کنید که تعلق خاطری به جمعی ندارید. بنابراین در انزوای خود، فرصت­های زیادی را برای به اشتراک­ گذاری مشکلات و دردسرهایتان با دیگران از دست خواهید داد و نمی­توانید از درک و شفقت دیگران برای بهتر شدن اوضاع و احوال خود کمک بگیرید. چگونه می­ توانید اتصال و ارتباط با دیگران را در شرایط بحران­های اقتصادی برای خود و کودکان ارتقا ببخشید؟

• در ارتباط با اینکه چه مسائلی در حال اتفاق است با کودکان خود صحبت کنید.
• برنامه هفتگی بودن با اعضای خانواده تنظیم کنید حتی اگر شدیداً گرفتار هستید.
• ارتباط را از خانواده و بین اعضای خانواده خود شروع کنید. برنامه­ های منظم شب بخیر گفتن، صبح بخیر گفتن، صرف زمانی اندک در اتاق کودکان و ارتباط کلامی با آنها را حفظ کنید.
• خودتان یا کوکانتان را در انزوا قرار ندهید. با دوستان و فامیل ارتباط برقرار کنید و کودکانتان را نیز به برقراری ارتباط سالم و مثبت تشویق کنید.
• از کودکانتان بخواهید با همسالان خود وقت بگذرانند و پس از آن درباره حس آنها در مورد این ارتباط و اینکه آیا به آنها خوش گذشته یا نه صحبت کنید.
• نکات مثبت ارتباط با دوستانتان را در خانه تعریف کنید و لذت­های این نوع ارتباط را برشمارید.

امید چیست؟

امید عبارتست از احساس اینکه همه چیز خوب پیش خواهد رفت و انتظارات ما در زمان خوب کار خواهند کرد و ما به اهداف خود خواهیم رسید. در شرایط سخت اقتصادی افراد بیش از پیش احساس می­ کنند که نمی ­توانند زندگی کردن را ادامه دهند. امید افراد به زندگی کاهش می­یابد و ممکن است آنها تسلیم شرایط موجود کند.

در شرایط استرس ­زای اقتصادی چگونه می­توان سطح امید را افزایش داد یا آن را در کودکان زنده نگه داشت؟

• سعی کنید امید خود را بازیابی کنید و این موضوع را نیز به کودکان خود منتقل کنید که شما شخصی امیدوار هستید که معتقدید شرایط یک جور نمی­ماند و راهکارهایی برای آن وجود دارد و اوضاع بهبود پیدا خواهد کرد.
• پشتوانه عاطفی و روحی خود را تقویت، چه کسی به شما نزدیکتر است و یا از شما حمایت عاطفی بیشتری می­کند؟ همواره با او صحبت کنید و در شرایطی که امید خود را از دست داده ­اید حس همدلی و محبت او را دریافت کنید.
• اگر تماشای گزارش ­های خبری و گزارشات وضعیت اقتصادی شما و یا اعضای خانواده شما را ناامید می ­کند از دنبال کردن بیش از حد اخبار پرهیز کنید.
• به کودکان در صورتی که حس ناامیدی دارند امید دهید. فراموش نکنید که اگر شما حال خوبی داشته باشید آنها هم امیدوار خواهند بود. و حس­ های مثبت یا منفی شما به آنها منتقل خواهد شد.
• حقایق درست اقتصادی را دنبال و یاد بگیرید و موقعیت­ های اقتصادی را بشناسید و صرفاً بر اساس نظرات دیگران فعالیت اقتصادی نداشته باشید. امید واهی نداشته باشید اما بر مبنای برنامه ­ریزی و مشورت با افراد معتبر امید خود را حفظ کنید.
• اگر افکار خودکشی دارید حتماً کمک بخواهید. کسی را در جریان قرار دهید و یا اینکه با مشاور روانشناس صحبت کنید.
• برای کودکانتان هر چقدر هم سخت، الگو باشید و اجازه ندهید ناامید شوند.
• انسان­ها وقتی امید دارند که بدانند می­ توانند قدمی بردارند بنابراین اگر مددکار یا روانشناس هستید در مواجه با کودکان و بزرگسالانی که در شرایط استرس اقتصادی هستند، در تصمیم ­گیری و برداشتن قدم­ های موثر کمک کنید. به کوکان آموزش دهید که درک آنها از وضعیت والدین، همراهی و همدلی بزرگترین قدم است. به بزرگسالان آموزش دهید که در اینچنین بحران­ هایی باید کودکان را در جریان امور قرار دهند و به آنها امید دهند که با تلاش تمام اعضای خانواده مسیر بحرانی طی خواهد شد.
• به کودکان توضیح دهید که به ویژه در شرایط رکود اقتصادی بسیاری همچون ما درگیر استرس ­های اقتصادی هستند و امید می ­تواند یکی از راهکارهای مهم برای عبور از بحران باشد.

منابع:

1. Coping in Hard Times: Fact Sheet for Parents. Los Angeles, CA and Durham, NC: National Center for Child Traumatic Stress, (2017).
2. Coping in Hard Times: Fact Sheet for Youth. Los Angeles and Durham, NC: National Center for Child Traumatic Stress, (2011).