پیامدهای اجتماعی- اقتصادی سیل در ایران
نویسنده: دکتر سلمان قادری؛ مددکار اجتماعی و جامعه شناس
کشور ما به دلیل شرایط جغرافیایی ویژه ای که دارد همواره بسترساز وقوع حوادث طبیعی نظیر سیل، زلزله، طوفان، خشکسالی و … بوده است. با توجه به ابعاد اخیر سیل در مناطق شمالی و جنوب غرب کشور بررسی پیامدهای اجتماعی- اقتصادی آن اهمیت دارد و پرداختن به این عوامل می تواند در آینده منجر به کاهش تأثیرات منفی حوادث مشابه شود. وقوع حوادث طبیعی نظیر سیل، زلزله و طوفان دارای تأثیرات اقتصادی، روانی، فرهنگی و اجتماعی است که می‌تواند با توجه به وضعیت جغرافیایی، میزان توسعه‌یافتگی، زیرساخت‌های شهری، فرهنگی، مذهبی، مدیریت بحران کشوری و منطقه‌ای متفاوت باشد. با این وجود شدت این حوادث دارای تأثیرات منفی است که تا سال‌ها ادامه خواهد یافت. هر چند وقوع سیل دارای اثرات مثبتی بر غنی‌سازی خاک، جلوگیری از فرسایش و تخریب آن، افزایش رسوب و کشت مناسب برای کشاورزان، منبع آب شیرین، پر آب شدن رودخانه‌ها و چشمه‌ها، کاهش آلودگی ناشی از استفاده از کودها و تنوع زیستی در آینده خواهد بود. لذا سیل علاوه بر جنبه‌های تخریبی یک ضرورت نیز محسوب می‌شود. شدت پیامد حوادث طبیعی نظیر سیل، با توجه به نگرش مدیریتیِ مسئولین و میزان بهره‌گیریِ مردم از آموزش نیز بستگی دارد. به عبارت دیگر هنگامی که مدیریت بحران کشور به گونه‌ای باشد که اقدامات ضروریِ پیش از بحران، هنگام بحران و پس از آن را مدنظر قرار داده و بر اساس الگو و روند مشخصی قرار داشته باشد از بروز مشکلات عمده دیگر جلوگیری می‌نماید. اما از طرفی به دلیل فقدان ذهنیت پیشگیرانه در بین برخی از مدیران و عدم آموزش مستمر مردم در مواجه با حوادث طبیعی نظیر سیل، در نهایت منجر به گسترش خسارت‌های انسانی، مادی و معنوی جبران‌ناپذیر و اقدامات نمایشی در هنگام بحران خواهد شد. به عبارت دیگر مدیریت کلنگیِ سازمان ها مانع از تدوین چهارچوب و الگوهای خاص مدیریت بحران طبیعی در کشور می‌گردد.
اما با وجود سرمایه‌گذاریِ دولتها مبنی بر فراهم ساختن زیرساخت‌های شهری به منظور کنترل و کاهش اثرات سیلاب‌ها، تأثیرات گرمایشیِ جهانی منجر به بروز مشکلات زیست محیطی و افزایش تخریب سیلاب‌ها گردید. برخی از این تأثیرات مستقیم و برخی نیز غیرمستقیم، پنهان و نامحسوس است که می‌تواند در طولانی مدت منجر به تشدید مشکلات مردم آسیب‌دیده شود. تأثیرات مستقیمِ محسوسِ سیل شامل تأثیر آبِ سیلاب بر درآمد اقتصادی، زیرساخت‌ها، تولیدات کشاورزی و خانه‌هاست. تأثیرات غیرمستقیمِ محسوس شامل تأثیرات اجتماعیِ سیل بر فضا و زمان بروز حادثه، اختلالات ترافیکی است. تأثیرات غیرمحسوسِ مستقیم شامل از دست دادن زندگی، آسیب دیدگی و از دست دادن وسایل پیرامون زندگی مردم بوده و تأثیرات غیرمحسوسِ غیرمستقیمِ سیل شامل تأثیرات طولانی مدت بر وضعیت زندگی و تخریب زندگی اجتماعی است. با وجود این، سیل دارای تأثیرات یکسانی بر همه مردم منطقه نیست. کودکان، افراد بی‌خانمان، سالمندان، سوء مصرف کنندگان مواد، افراد دچار معلولیت و گروههای فقیر و حاشیه نشین به دلیل کمبود امکانات مقابله‌ای و ظرفیت‌های ضعیف مالی، روانی و اجتماعی به میزان بیشتری در معرض پیامدهای آن قرار دارند. بر اساس گزارش‌های بانک جهانی نیز در سال ۲۰۱۰ وقوع سیل دارای تأثیرات زیادی بر ساخت و ساز، زیرساخت های بهداشتی، برنامه های آموزشی و افزایش فقر است. لذا گروههای فوق بیشترین میزان آسیب پذیری را در بین گروههای مختلف شامل می شوند. علاوه بر تأثیرات یاد شده به دلیل ماهیت چندگانه (Multi factoria) سیل در زیر به صورت مختصر به بررسی برخی از عوامل اجتماعی و اقتصادی آن پرداخته می شود:
۱- از دست دادن اموال و دارایی ها: اولین و فوری ترین تأثیر بروز سیل از دست دادن خانه، امکانات زیربنایی، از بین رفتن بهداشت و شیوع بیماری های عفونی نظیر هپاتیت A، و با و دستگاه گوارش است. لذا به هنگام مدیریت بحران و شروع اقدامات فوری توجه به این عامل اهمیت زیادی در تصمیم گیری‌های فوری دارد.
۲- از دست دادن امکان امر معاش و درآمد برای گذران زندگی: با توجه به آسیب هایی که سیل به ارتباطات زیربنایی، نیروگاهها و جاده ها وارد می نماید در نتیجه تا مدت ها فعالیت های اقتصادی مختل شده و در بخش صنعت، کشاورزی و دامداری زندگی مردم دچار اختلال می گردد. با توجه به شبکه ارتباطی استان های حادث دیده با سایر مناطق کشور، چنین تأثیراتی در استان های همجوار نیز احساس می شود.
۳- کاهش قدرت خرید و تولید: بروز بحران های طبیعی نظیر سیل، ارزش زمین و دارایی های ساکنین را کاهش داده و آسیب پذیری مردم به خصوص گروههای کم توان نظیر کودکان، افراد توانخواه، افراد مبتلا به اختلال روانی و … افزایش می یابد. به نظر می رسد که در تدوین پروتکل های مدیریت بحران به ارائه خدمات فوری و متناسب با نیاز این کودکان توجه ویژه‌ای لازم است.
۴- مهاجرت گروهی: بروز بحران هایی نظیر سیل موجب مهاجرت از روستاها و مناطق کم برخوردار به مناطق شهری و حاشیه شهرها خواهد شد و در نتیجه به دلیل از دست دادن امکانات اولیه زندگی، منجر به تشدید فقر شهری، پیچیده شدن مشکلات اجتماعی و بروز و تشدید آسیب های اجتماعی در بین جمعیت مهاجر و مردم مناطق مهاجر پذیر می‌شود.
۵- تاثیرات روانی: بروز بحران هایی نظیر سیل بر گروههای آسیب پذیر نظیر کودکان دارای تأثیرات پایدار است. همچنین مردم به دلیل از دست دادن اموال و دارایی های خود دچار استرس و پیامدهای پایدار روانشناختی دیگری نیز می شوند که کاهش آن نیازمند مداخلات حرفه ای و طولانی خواهد بود. البته این تأثیرات تا مدت های طولانی ادامه خواهد یافت.
۶- اثرات منفی رشد اقتصادی: عمدتاً مناطقی که دچار بحران هایی نظیر سیل می شوند منجر به آسیب دیدگی جدی به بخش های زیربنایی، کسب و کار و توسعه منطقه خواهد شد. ریسک سرمایه‌گذاری در این مناطق را افزایش خواهد داد و دولت نیز ممکن است تا مدت ها تمایل چندانی به تولید اقتصادی در این مناطق نداشته باشند. چنین روندی در نهایت به تشدید مشکلات مردم محلی، افزایش فقر مزمن، کاهش قابل توجه سطح درآمدها، افزایش تورم، مهاجرت نخبگان و کارگران ماهر و افزایش هزینه های اقتصادی منجر می شود. همچنین برنامه های توسعه را نیز به تعویق خواهد انداخت. اما چنانچه تدبیر درستی از طرف دولت ها اتخاذ شود می تواند باعث باز شدن پنجره جدیدی از سرمایه‌گذاری، تغییر در سیاست های پیشین، سرمایه گذاری در زیرساخت ها، مدیریت خطر و برقراری عدالت در توزیع منابع آتی گردد. اما واقعیت آن است که در مناطق کمتر توسعه یافته به ندرت پس از وقوع سیل شاهد سرمایه گذاری دولتها و رشد اقتصادی هستیم و عمدتاً دارای اثرات منفی اقتصادی بر ساختار اقتصادی این مناطق دارد.
۷- پیامدهای سیاسی و اجتماعی: بروز بحران هایی نظیر سیل منجر به کاهش قابل توجه سرمایه اجتماعی و اعتماد مردم به دولت و سازمان های امدادرسان و افزایش نارضایتی اجتماعی منجر خواهد شد. در نتیجه مشروعیت دولت در این مناطق به شدت کاهش خواهد یافت. چنین مناطقی می تواند بستر ساز بحران های آتی و ناآرامی های اجتماعی شود که صلح و ثبات منطقه را به خطر اندازد.
۸- اثرات شبکه های اجتماعی بر حوادث طبیعی: امروزه با گسترش شبکه های اجتماعی میزان اطلاع رسانی افزایش یافته است و به مدد گسترش اخبار وضعیت حوادث در نهایت به ایجاد حساسیت بیشتر و اقدام فوری مسئولین نیز منجر گردید. اما علی رغم تأثیرات مثبتی که شبکه های اجتماعی در ایجاد حساسیت دارند به دلیل گسترش شایعات می تواند بسترساز اخبار غیر دقیق نیز باشند. لذا به صورت کلی رسانه ها می توانند نقش عمده ای در اطلاع رسانی و آموزش مردم این مناطق داشته باشند. با توجه به عوامل یاد شده به نظر می رسد که وقوع حوادث طبیعی نظیر سیل دارای اثرات مثبت و منفی است. اما کاهش و افزایش آن مستلزم مدیریت دقیق حوادث و طرح اقدامات پیشگیرانه به منظور کاستن از اثرات منفی این حوادث است. سیل نیز همانند بسیاری از بحران های دیگر جامعه نیازمند مدیریت دقیق، بلند مدت و توجه به عوامل کلان توسعه ای، آموزش مستمر مردم و طرح اقدامات پیشگیرانه است. علی رغم وقوع بحران های مکرر در کشور تاکنون ضوابط مشخصی مبنی بر پیشگیری از وقوع بحران های آتی تدوین نشده است. لذا در چنین شرایطی اشتباهات استراتژیک گذشته به صورت مکرر تکرار می گردد. با این وجود توجه به ابعاد چندگانه وقوع پدیده هایی نظیر سیل که در این متن به صورت مختصر به آن پرداخته شد می تواند در تدوین برنامه های آتی و توجه به شاخص های کلان اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی کمک نماید. همچنین بهره گیری از نظرات متخصصین پیش از بروز بحران، هنگام مدیریت و پس از آن از بروز خسارت های آتی نیز جلوگیری خواهد نمود.
