پژوهش‌ها از وضعیت آسیب اجتماعی “روسپی‌گری” چه می‌گویند؟
بنابر گزارش تحقیق روسپی‌گری در شهر تهران، سن آغاز روسپی‌گری از ۱۵ سالگی اظهار شده و سال‌های مبادرت به روسپی‌گری بین ۶ تا ۱۵ سال است که این شامل حدود نیمی از جامعه آماری می‌شود.
به گزارش وبسایت تخصصی مددکاری اجتماعی ۲۰۱۵ به نقل از مهرخانه، یکی از آسیب‌ها و ناهنجاری‌های اجتماعی، پدیده‌ای است که از آن با عنوان «زنان ویژه»، «زنان آسیب‌دیده»، «زنان خیابانی» و زنان «روسپی» یاد می‌شود، اما در این زمینه هم مانند سایر آسیب‌های اجتماعی، پژوهش‌های جامع در سطح ملی انجام نشده است. بنابراین هنوز مبانی نظری یا چارچوب مفهومی و روش‌شناسی مناسبی برای این مسأله شکل نگرفته است، و مطالعات انجام‌شده بیشتر موردی و موضعی بوده‌اند.
آسیبی با عنوان روسپی‌گری به صورت پنهانی است و جزو رفتارهای انحرافی محسوب می‌شود، که این امر می‌تواند به عنوان ضرورتی برای تحقیقات بیشتر در مورد این مسأله و تحقیق و تدقیق این پدیده اجتماعی در نظر گرفته شود، اما براساس همین پژوهش‌ها می‌توان گفت که میانگین سنی روسپی‌گری که در سال‌های قبل حدود ۳۵ سال بوده است، امروز به زیر ۲۰ سال کاهش پیدا کرده‌است که حدود نیمی از این زنان تا قبل از ۲۰ سالگی به روسپی‌گری کشانده می‌شوند. بخش قابل توجهی از آن‌ها از خانواده‌هایی برمی‌خیزند که یا از لحاظ فقدان والدین یا اعتیاد آنان به مواد مخدر مشکل داشته‌اند؛ به‌‌طوری‌که فرزندان آنان صرف‌نظر از محرومیت تعاملات دوستانه و محبت‌آمیز خانوادگی، در معرض آزار جسمی و سوءاستفاده جنسی و ضایعات روانی قرار داشته و بنابراین برخی از آن‌ها فرار را بر قرار ترجیح داده‌اند. تقریباً بیشتر دختران فراری تا دو روز پس از تاریخ فرار، مورد تجاوز و سوءاستفاده جنسی قرار می‌گیرند.
از طرفی روسپی‌گری با عوامل عدیده‌ای چون ویژگی‌های جسمی، روانی و شخصیتی و… و ویژگی‌های خانوادگی همچون زندگی با والدین فقیر، بیکار، معتاد و تجربه خشونت و آزار جسمی و روانی و سوءاستفاده جنسی و اعتیاد و سرانجام با شرایط و مسائل کلان جامعه مانند بیکاری، فقر و نابرابری، عدم تأمین جانی، مالی، اجتماعی و فکری، مهاجرت و زندگی در حاشیه شهرها و… مرتبط است. بدیهی است که مقابله با روسپی‌گری موکول به شناخت علمی همه شرایط و عوامل خاص تعیین‌کننده این پدیده در سطوح ملی، محلی، فرامحلی و تنظیم سیاست‌ها و راهبردهای مناسب، مبنی بر یافته‌های علمی و به‌کارگیری آن‌فقر
روش تحقیق
روش مورد نظر در این پژوهش، فراتحلیل است و علت گزینش این روش از یک طرف وجود تحقیقات گسترده در مورد این مسأله و از طرف دیگر پوشش‌دادن موضوع با پژوهش‌های انجام‌گرفته است.
یافته‌ها
نوع پژوهش‌ها
از نظر نوع پژوهش‌های مورد مطالعه می‌توان آن‌ها را به دو دسته طبقه‌بندی کرد: ۱- پایان‌نامه‌های کارشناسی ارشد و ۲- طرح‌های پژوهشی. از بین ۱۳ پژوهش مورد نظر، ۷۷ درصد را پایان‌نامه‌های دانشجویان و ۲۳ درصد را طرح‌های پژوهشی تشکیل داده‌اند که براساس نتایج، بیش از نیمی از موارد را پایان‌نامه‌های دانشگاهی تشکیل می‌دهند و این صرفاً به‌دلیل دردسترس‌بودن و برخورداری از جزئیات کامل، برای ارزیابی پژوهش‌هاست.
روش تحقیق پژوهش‌ها
براساس دسته‌بندی روش‌شناسی به‌کار رفته در تحقیقات مروری، نتایج حاصل نشان می‌دهد که بیش از نیمی از تحقیقات، ۶۹ درصد با استفاده از روش پیمایش و ۲۳ درصد با استفاده از روش اسنادی و تلفیقی، و تنها ۸ درصد از تحقیقات با روش تحلیل محتوا انجام شده‌اند. در اغلب پژوهش‌ها از مطالعه اسنادی نیز برای بررسی پیشینه و مبانی نظری استفاده شده است.
رویکردهای روش‌شناسی پژوهش‌ها
در بررسی رویکردهای روش‌شناختی تحقیقات مورد مطالعه، مشخص شد که بیش از نیمی از تحقیقات، ۶۲ درصد، رویکرد تبیینی داشتند و ۳۸ دصد از تحقیقات رویکرد توصیفی را اتخاذ کرده بودند. با توجه به نتایج حاصل‌شده درمی‌یابیم که بیش از نیمی از تحقیقات در پی تبیین مسأله روسپی‌گری، اما بقیه تحقیقات به‌دنبال ارائه توصیفی از این پدیده بودند.
جامعه‌های آماری مورد بررسی
مقیاس جامعه‌های آماری مورد بررسی در تحقیقات مرور شده، در سه دسته طبقه‌بندی شده است: ۱- سطح شهر، ۲- اجتماعات کوچک، ۳- اسناد و مدارک ( پرونده‌ها). نتایج نشان می‌دهد که اجتماعات کوچک با ۷۷ درصد بیشترین فراوانی، و سطح شهر با ۱۵ درصد فراوانی، و اسناد و پرونده‌ها با ۸ درصد جامعه آماری را شامل شده‌اند. لازم به توضیح است که جامعه مورد مطالعه در تحقیقات شطح شهر و اجتماعات کوچک شامل زندان، مراکز گذری درمان اعتیاد، قلعه شهرنو، مرکز بازپروری، مرکز ارشاد امیدوار، کانون اصلاح و تربیت و اقامتگاه‌های سازمان بهزیستی است.
حجم نمونه آماری به تفکیک تکنیک‌های گردآوری داده‌ها
براساس محاسبات انجام‌شده، در مجموع تحقیقات، ۲۵۹۵ نمونه آماری مورد بررسی قرار گرفته است، که دسته‌بندی این نمونه‌ها براساس تفکیک‌های گردآوری داده‌ها، حاکی از آن است که اطلاعات ۴۹ درصد نمونه‌ها با تکنیک پرسشنامه گردآوری شده و ۳۸ درصد اطلاعات نمونه‌ها در قالب مصاحبه استخراج و تنها ۱۳ درصد از طریق مطالعه سند (پرونده) استخراج شده است.
متغیرهای بررسی‌شده در پژوهش‌ها
طبقه‌بندی و محاسبه نسبت متغیرهای مورد بررسی در تحقیقات مرورشده، در دو دسته کلی متفیرهای وابسته و متغیرهای مستقل عبارت‌اند از: «روسپی‌گری و کج‌روی جنسی» بیشترین متغیر وابسته مورد بررسی و «اعتیاد و سوءمصرف موادمخدر و مبادرت به فعالیت‌های غیرقانونی» رایج‌ترین متغیر مستقل مورد بررسی و پس از آن متغیرهایی مانند: «عوامل اقتصادی» و سایر اختلالات شخصیتی و روانی، متغیرهایی بودند که به عنوان عوامل مؤثر بر طلاق مورد بررسی قرار گرفته‌اند.
نظریه‌های به‌کاررفته در پژوهش‌ها
از نظر پارادایم‌های تبیینی و نظریات حاکم بر تحقیقات مرورشده، در قالب دو دسته خرد و کلان، طبقه‌بندی شدند. براین اساس، رایج‌ترین نظریه خرد مورد استفاده در تحقیقات، مربوط به نظریه «روانشناسی سالیون و الگوهای مبتنی بر رگه‌های شخصیت» بود و در سطح نظریات کلان نیز، رایج‌ترین نظریه به‌کاررفته «انتقال فرهنگی» و بعد از آن نظریه «کنترل، نظارت اجتماعی» و سپس نظریه‌های تضاد، برچسب اجتماعی، ناکامی منزلتی و یادگیری بودند.
عوامل مؤثر بر پدیده روسپی‌گری
در بررسی یافته‌های تحقیقات مورد مطالعه، عوامل مؤثر و مرتبط بر پدیده روسپی‌گری در قالب سه بخش اجتماعی، اقتصادی و روانشناختی طبقه‌بندی شدند. بر این اساس، در سطح اجتماعی «اعتیاد و سابقه قاچاق مواد مخدر و بزه‌کاری» در ۱۱ درصد موارد به‌عنوان رایج‌ترین عامل مؤثر بر روسپی‌گری دانسته شده است و بعد از آن به نوع سرپرستی خانواده و میزان طلاق و تعارضات بین والدین و فرزندان می‌توان اشاره کرد.
در سطح اقتصادی «کسب درآمد» و سپس مشکلات مالی و اقتصادی در حدود ۱۰ درصد موارد به‌عنوان رایج‌ترین عامل مؤثر بر روسپی‌گری مؤثر بوده و در سطح روانشناختی نیز «اختلالات روانی، شخصیتی» به‌عنوان عامل مؤثر بر طلاق مورد اشاره حدود ۸ درصد تحقیقات قرار داشته است.
متغیرها و عوامل بررسی‌شده در پژوهش‌ها
مطابق یافته‌ها، «روسپی‌گری و کج‌روی جنسی» بیشترین متغیر وابسته مورد بررسی و «اعتیاد و سوءمصرف مواد مخدر و مبادرت به فعالیت‌های غیرقانونی» نیز رایج‌ترین متغیرهای مستقل مورد بررسی بودند و پس از آن متغیرهایی مانند «عوامل اقتصادی» و سایر اختلالات شخصیتی و روانی، متغیرهایی قرار داشتند که به‌عنوان عوامل مؤثر بر طلاق مورد بررسی قرار گرفته‌اند.
بررسی تطبیقی یافته‌های پژوهشی در مورد زنان ویژه
سن روسپی‌گری
بنابر گزارش تحقیق روسپی‌گری در شهر تهران، سن آغاز روسپی‌گری از ۱۵ سالگی اظهار شده و سال‌های مبادرت به روسپی‌گری بین ۶ تا ۱۵ سال است که این شامل حدود نیمی از جامعه آماری می‌شود. براساس تحقیقات صورت‌گرفته اخیر، سن آغاز روسپی‌گری در اغلب زنان بین ۱۳ تا ۲۰ سالگی است و تنها ۲ درصد از زنان بعد از ۲۹ سالگی وارد روسپی‌گری شده‌اند. در پژوهش شفیعی‌سروستانی سن آغاز روسپی‌گری در اغلب زنان بین ۱۳ تا ۲۰ ساگی قید شده و تنها ۲ درصد از زنان بعد از ۲۹ سالگی وارد روسپی‌گری شده‌اند. این موضوع به وضوح بیان‌گر این‌است که بیشتر آنان در سنین نوجوانی و آغاز جوانی؛ یعنی زمان شکل‌گیری شخصیت و زمانی‌که افراد راه زندگی خود را انتخاب می‌کنند، به این حرفه جذب شده‌اند و به‌دلیل آن‌که شخصیت آنان بدین‌گونه شکل گرفته است، اصلاح آن‌ها هم مشکل‌تر به‌نظر می‌رسد.
ارتباط روسپی‌گری و جرایم دیگر
طبق تحقیقات، ۵۴.۱ درصد از شوهران روسپیان معتاد و یا در کار قاچاق بوده‌اند. بیش از ۱۱ درصد شوهران، مروج روسپی‌گری و ۱۵.۷۸ درصد مرتکب سایر جرایم مانند دزدی و تنها ۱۹.۵۴ درصد آن‌ها بدون جرم مشخصی بوده‌اند.
۲۳.۸ درصد از روسپی‌ها قبل از روسپی‌گری و ۴۳.۵ درصد از آن‌ها بعد از روسپی‌گری به دام اعتیاد افتاده‌اند و تنها ۳۲.۵ درصد بدون سابقه اعتیاد هستند. از این‌جا می‌توان به پیوند میان این دو جرم پی برد. همچنین طبق تحقیقات، ۶۸ درصد از این زنان به‌وسیله دوستان و افراد محله با این کار آشنا شده‌اند.
میزان تحصیلات
7 درصد از زنان روسپی دارای تحصیلات دانشگاهی و ۱۱.۵ درصد متوسطه و ۷۸.۲۳ درصد راهنمایی و پایین‌تر بوده‌اند. مقایسه یافته‌های تحقیقات نشان می‌دهد که میزان تحصیلات زنان ویژه روبه افزایش است.
سابقه فرار از منزل
تقریباً بیش از یک‌چهارم از زنان روسپی در سنین نوجوانی از خانه فرار کرده‌اند. ۹۴.۸ درصد از این افراد به فاصله کمتر از ۴۸ ساعت از زمان خروج یا فرار از خانه، به دام فساد افتاده‌اند که مهم‌ترین علت آن، نداشتن سرپناه ذکر شده است. همچنین زنان ویژه دارای مهارت درآمدزایی نبوده‌اند.
محل سکونت
روسپی‌گری داراری ابعاد گوناگونی است، ولی می‌توان گفت به عنوان پدیده اجتماعی، پدیده‌ای است شهری. برخلاف برخی فرضیه‌ها، بیشتر روسپیان تهران، شهری و یا بزرگ‌شده شهرها هستند و موجباتی جز مهاجرت از روستا به شهر، آنان را به روسپی‌گری کشانده است. روسپی‌گری پیوند مستقیمی با فروپاشی اجتماعات کوچک و گسترش شهرهای بزرگ دارد. می‌توان گفت غیرشخصی و تجاری‌شدن روابط اجتماعی در این مسأله مؤثر است. به قول گیدنز در اجتماعات سنتی کوچک، روابط جنسی از طریق مریی‌بودنشان کنترل می‌شدند، اما در نواحی شهری نوین، پیوندهای اجتماعی ناشناس‌تر به‌راحتی پا می‌گرفت. بنا بر دسته‌بندی تقریباً قدیمی که در کناب «پیرامون روسپی‌گری در شهر تهران» ارائه شده است، روسپیان تهران براساس خصوصیات گوناگونی که دارند در دو گروه اصلی ثابت و غیرثابت در چهار بخش دسته‌بندی شده‌اند: ۱- قلعه‌نشینان، ۲- خیابانی‌ها، ۳- گودنشینان، ۴- زندانیان.
وضعیت تکفل روسپیان
نزدیک به ۷.۵ درصد از روسپیان بدون پدر و مادر بوده‌اند، ۳۷.۵ درصد تنها با یکی از والدین خود که در اثر فوت همسر، طلاق و مهاجرت از همسر جدا بوده‌اند، زندگی می‌کردند، ۲ درصد از آنان تحت سرپرستی نهادهای اجتماعی و ۶۲.۵ درصد در کنار پدر و مادر بوده‌اند. این نسبت در مقایسه با دختران دیگر تفاوت فاحشی را نشان می‌دهد.
سن شروع رابطه جنسی
22.۵ درصد از روسپیان در کودکی مورد سوءاستفاده جنسی قرار گرفته‌اند که تقریباً بیش از نیمی از این تعداد، توسط محارم خود مورد تجاوز قرار گرفته‌اند. بنابراین از کودکی قبح روابط جنسی در آنان از بین رفته است.
در یک نگاه گذرا می‌توان براساس آمارهای موجود عوامل خانوادگی از جمله ناهنجاری در روابط خانوادگی، فقدان سرپرست، بی‌سوادی، اعتیاد، مشکلات روانی ناشی از کمبود محبت، تجاوز جنسی، اختلال‌های شخصیتی و عوامل اجتماعی چون فقر و بیکاری و محیط فاسد را از علل گرایش به روسپی‌گری دانست. بر این موارد البته وجود تقاضا، پدیده مهاجرت و فریب‌خوردن در سنین نوجوانی را نیز افزوده‌اند.
لازم به ذکر است پژوهش حاضر با عنوان «آسیب‌شناسی زنان ویژه در ایران (فراتحلیلی بر تحقیقات انجام‌شده در ایران)، توسط دکتر ابوتراب طالی و بهداد کردبچه انجام و سال ۱۳۹۱ در فصل‌نامه علمی- پژوهشی برنامه‌ریزی رفاه و توسعه اجتماعی، منتشر شده است.
