پاندمی کرونا و سوءمصرف کنندگان مواد اعتیادآور

واکاوی مسائل اجتماعی ایران
پاندمی کرونا و سوء مصرف کنندگان مواد اعتیادآور (بخش ششم)

پاندمی کرونا و مصرف موادمخدر: بر اساس گزارش جهانی مصرف مواد در سال ۲۰۲۱ بیش از ۲۶۹ میلیون نفر در طی سال گذشته مواد اعتیادآوری نظیر اکستازی، اپیوئیدها، آمفتامین، اکستازی و سپس کوکائین مصرف کرده بودند. هر چند که مصرف قرص‌ ترامادول در بین جوانان نیز رشد قابل توجهی داشته است. بر اساس همین گزارش در بین سال‌های ۲۰۱۴ تا ۲۰۱۹ بیش از ۸۴ درصد مواد مخدر در دنیا در کشور افغانستان تولید می‌شد. روند تولید و مصرف مواد محرک از سال ۱۹۹۸ تا ۲۰۱۸ رشد قابل توجهی داشته و به بالاترین میزان خود طی دهه‌های اخیر رسیده است. مواد محرک جدید (NPS‌ها‌) نیز رشد قابل ملاحظه‌ای داشته و تعداد آن در سال ۲۰۱۸ به ۵۴۱ مورد رسیده است.

پاندمی کرونا و مصرف موادمخدر

با شروع و گسترش بیماری کووید ۱۹ بیماران وابسته به مواد و افراد بهبودیافته در معرض خطرات قابل توجهی قرار گرفتند. این افراد از جمله گروههای آسیب پذیر اجتماع محسوب می‌شوند که خطر ابتلا به بیماری کووید ۱۹ و سایر مسائل اجتماعی آنها را به میزان بیشتری در معرض خطر قرار می‌دهد. در دوره همه گیری کووید ۱۹ به دلیل قوانین محدود کننده، دسترسی به مراکز درمانی محدود شد. همچنین بسیاری از بیماران بهبود یافته به دلیل قوانین ناشی از فاصله گذاری اجتماعی از حضور در جلسات گروه درمانی و یا گروههای همیار محروم شدند. حمایت اجتماعی یکی از فاکتورهای مهم در بازتوانی از اعتیاد محسوب می‌شود که طی این دوره به دلیل محدودیت‌های اجتماعی به میزان قابل توجهی کاهش یافت.

علاوه بر این در طی این دوره عوامل استرس زای محیطی رشد زیادی نمود و همین مسئله بر تعداد افراد مصرف کننده مواد و بازگشت مجدد بیماران به مصرف مواد افزوده است.گزارش های مراکز درمانی حاکی از مثبت بودن آزمایش بیماران و عود بیماری دارد. بر اساس گزارش های جهانی و اظهارات مقامات مسئول در طی این دوره مصرف مواد اعتیادآوری نظیر تریاک،گل،کیمیکال، مشروبات الکلی و مسکن‌ها افزایش یافت. مصرف این مواد به دلیل مشکلات ناشی از در قرنطینه ماندن، افسردگی و مسائل اقتصادی بسیار قابل توجه بود. بیماران وابسته به مواد در برابر ویروس کووید ۱۹ از سایر گروهها آسیب پذیرترند. تشدید اختلالات روانی نظیر افسردگی و اضطراب افراد را مستعد گرایش به مصرف مواد اعتیادآور می‌نماید. عموماً در شرایط بحرانی نظیر سیل، بیماری‌ها و … احتمال بروز مصرف مواد اعتیادآور بیشتر از هر زمان دیگری است. آنها به میزان بیشتری در معرض طرد، بی خانمانی، حضور در مکان‌های پرخطر و آلوده قرار دارند. همچنین احتمال ابتلا به بیماری‌های زمینه‌ای نیز در بین آنها بیشتر است.

هر چند که نیازمند انجام پژوهش‌های بیشتری برای درک بهتر عوامل زمینه ساز گرایش به مصرف مواد در دوره همه گیری کرونا هستیم. احتمالاً میزان مرگ و میر و ابتلا به سایر بیماری ها در کنار بستری شدن در مراکز درمانی در بین این افراد بیشتر می‌شود. به عنوان مثال طبق گزارش سازمان پزشکی قانونی کشور آمار مرگ و میر ناشی از مصرف مواد اعتیادآور در سال ۱۳۹۹ افزایش قابل توجهی یافته است. به صورتی که در سه ماهه نخست این سال در حدود ۱۵ درصد رشد داشت.

به نظر می رسد عواملی نظیر انزوای اجتماعی، کاهش دسترسی به مراکز درمانی و خدمات مراقبتی، استرس، قرارگرفتن در معرض عوامل بیماری زا و … در بروز مرگ و میر در بین افراد وابسته به مواد موثر بوده باشد. در طی دوره بیماری همه‌گیری کرونا، باورهای نادرستی پیرامون مصرف مواد اعتیادآور شکل گرفت که همین مسئله از عوامل اساسی گرایش به مصرف مواد اعتیادآور و یا عود بیماری در بین افراد بهبودیافته بود. به عنوان مثال باورهایی نظیر تاثیرات درمانی مشروبات الکلی، نرخ پایین ابتلا به بیماری کرونا در بین بیماران وابسته به مواد، تاثیرات مثبت مصرف مواد مخدر ( نظیر تریاک) در پیشگیری از ابتلا به بیماری، میزان پایین مرگ و میر در بین افراد مصرف کننده مواد اعتیادآور و … از جمله باورهای نادرست پیرامون افراد معتاد در بسیاری از جوامع از جمله کشورمان بوده است.

در حالیکه سنجش میزان ابتلا به بیماری کووید ۱۹ باید با توجه به جمعیت هر گروهی مورد بررسی قرار می گرفت. همچنین اطلاعات دقیقی نیز توسط مراکز درمان و بستری در جهت افزایش آگاهی عمومی نسبت به باورهای نادرست فوق ارایه نمی‌شد. لذا در سیاستگزاری های اجتماعی و آموزش مردم کمتر لحاظ گردید.

نکته قابل توجه دیگر این بود که به دلیل همه گیری بیماری کووید ۱۹ بسیاری از برنامه‌های اجتماعی و توانمندسازی پیرامون پیشگیری، درمان و بازتوانی از اعتیاد تقریباً تعطیل شد و یا پرداختن به عوامل سوق دهنده و محرک اعتیاد طی این دوره به میزان کمتری در نظر گرفته شد. همین مسئله از عوامل عمده گسست بیماران وابسته به مواد با جامعه بود. خرده فرهنگ‌های مصرف مواد به شکل جدی شکل گرفت و به دلیل تمرکز سیاستمداران بر بهداشت و درمان کرونا، از بخش عمده ای از جامعه (یعنی بیماران وابسته به مواد) غفلت شد و در نهایت به حال خود رها گردیدند. هر چند طی این مدت مراکز درمانی فعال بودند و طرح‌های ساماندهی معتادان متجاهر به اجرا درآمد. اما واقعیت این است که بسیاری از این بیماران به سمت مصرف مجدد مواد سوق پیدا کردند و یا همزمان با مصرف دارو از سایر مخدرها نیز استفاده می‌نمودند.

به دلایل فوق نقش مدیریت بیماری اعتیاد در طی دوره همه گیری پاندمی کرونا چندان مناسب نبود. به نظر می رسد که در طی این دوره بر عوامل سوق دهنده ویژه گرایش به مصرف مواد کمتر متمرکز شدند و شاهد اجرای برنامه‌های گسترده و اثرگذار اجتماعی نبودیم. افزایش مصرف کنندگان و بازگشت بیماران بهبودیافته همراه با پیامدهای خانوادگی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی گسترده ای است و جامعه هزینه های بسیاری پرداخت خواهد نمود. با عنایت به آثار اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی اعتیاد در دوره حاضر نیازمند اقدامات جدی تر و طرح برنامه های پیشگیری، درمان و بازتوانی متناسب با نیاز جامعه و گروههای هدف هستیم.

در حال حاضر شاهد متغیرهای جدیدی در حوزه باور و نگرش افراد به گرایش افراد به مصرف مواد اعتیادآور می باشیم. بر همین اساس لازم است که در فرایند طرح و اجرای اقدامات پیشگیرانه و آموزشی به متغیرهای یاد شده توجه ویژه شود. همچنین در طراحی مداخلات درمانی و بازتوانی از اعتیاد نیز به شاخص های کلان اجتماعی که بر بیماری کووید ۱۹ تاثیر گذار بود توجه بیشتری صورت بگیرد.

نویسنده: دکتر سلمان قادری
مددکار اجتماعی و جامعه شناس