مروری بر مبحث اعتیاد کودکان | فقدان آمارهای رسمی از اعتیاد کودکان و درد و رنجی که این کودکان می کشند

مسأله کودکان معتاد به اندازه‌ای در سال‌های اخیر اهمیت پیدا کرده که همین یک ماه پیش دکتر علی ربیعی؛ وزیر تعاون، کار و رفاه اجتماعی خبر از قرار گرفتن این موضوع در اولویت‌های اصلی آسیب‌های اجتماعی داد و گفت: رییس‌جمهور پس از جلسه‌ای که با مقام معظم رهبری در حوزه آسیب‌های اجتماعی داشتیم با توجه به تأکید ایشان، دستور داد بحث درمان و محدودسازی معتادان و کنترل اعتیاد با اولویت کودکان در دستورکار قرار گیرد.

به گزارش مجله اینترنتی مددکاری اجتماعی ایران به نقل از مهرخانه، در ایران بیش از ۲ میلیون معتاد وجود دارند که حدود ۱۰ درصد از این آمار را زنان تشکیل می‌دهند و با این احتساب تعداد زنان معتاد را می‌توان حدود ۲۰۰ هزار نفر برآورد کرد. اگر حتی یک‌چهارم از این زنان درگیر کارتن‌خوابی یا روابط پرخطر متعدد شوند و به بارداری‌های مکرر برسند، در آینده نزدیک با به دنیا آمدن تعداد قابل توجهی کودک معتاد مواجه خواهیم بود.

مسأله اعتیاد، همیشه جزو مسایل چالش‌زای کشور بوده که برنامه‌های متعدد و بعضاً کم‌ثمری برای حل این چالش در کشور به اجرا درآمده است اما در سال‌های اخیر، با روند زنانه‌تر شدن اعتیاد و افزایش شمار زنان معتاد، مسأله دیگری نیز به مشکلات بی‌پایان اعتیاد اضافه شده که البته در گذشته هم وجود داشت اما در این سال‌ها پررنگ‌تر و محسوس‌تر چهره خود را به جامعه نشان داده است؛ اعتیاد کودکان.

در فرهنگ‌ها و منابع مختلف، تعاریف متفاوتی از کودکی و سن کودک ارایه شده است. عموماً افراد ۱۲ تا ۱۸ سال با عنوان «نوجوان» و افراد زیر ۱۲ سال با عنوان «کودک» شناخته می‌شوند. با این حساب می‌توان برای افرادی که زیر ۱۲ سال دارند و درگیر اعتیاد هستند از لفظ «کودک معتاد» استفاده کرد.

چه کودکانی درگیر اعتیاد می‌شوند؟
کودکان به انحاء مختلفی درگیر اعتیاد می‌شوند. برخی از آن‌ها فرزندان مادران معتاد هستند و بدون هیچ اختیار و اراده‌ای بر زندگی خود، معتاد به دنیا می‌آیند که باید از آنها سم‌زدایی شود اما هنگامی هم که این اتفاق می‌افتد، نوزاد از شیر مادر معتاد خود استفاده می‌کند و باز هم احتمال اعتیاد او وجود دارد. عده دیگری از کودکان معتاد، کودکان مادران آسیب‌دیده اجتماعی هستند که این مادران برای رفع ناآرامی‌ها و بی‌قراری‌های نوزاد خود به او موادمخدر خورانده‌اند اما کودک به مرور گرفتار اعتیاد شده است. دسته دیگری از کودکان معتاد کسانی هستند که مورد سوءاستفاده متکدیان و سایر بزه‌کاران قرار می‌گیرند و آن‌ها را به مواد مخدر معتاد می‌کنند تا بتوانند بهره‌برداری‌های خاص خود را داشته باشند. عده دیگری از کودکان نیز در سنین بسیار پایین مجبور به کار در خیابان‌ها یا کارگاه‌های مختلف می‌شوند و ازآن‌جایی‌که این محل‌ها، اماکنی پر از آسیب و چالش‌زا هستند، احتمال درگیر شدن کودک در اعتیاد بالا می‌رود.

فقدان آمارهای رسمی در خصوص کودکان معتاد
با این‌که در سال‌های اخیر توجه به کودکان معتاد بیش از گذشته شده و در مورد این مسأله حرف‌های بسیاری از زبان مسئولان و نهادهای مدنی می‌شنویم اما هنوز هیچ آمار رسمی و تأییدشده‌ای در این خصوص منتشر نشده و همه چیز در هاله‌ای از ابهام قرار دارد. به‌گونه‌ای که برخی از سازمان‌های مردم‌نهاد از تولد روزانه ۴ نوزاد معتاد در تهران خبر می‌دهند اما مسئولان این آمار را رد می‌کنند. در عین این‌که خودشان هم آمار متقنی در این رابطه ارایه نمی‌دهند و می‌گویند تاکنون هیچ تحقیقی پیرامون این موضوع صورت نگرفته است.‌ یکی از آمارهای رسمی که در این زمینه ارایه شده، در خصوص اصفهان است که به گفته مصطفی هادی‌زاده؛ دبیر شورای هماهنگی مبارزه با موادمخدر استان اصفهان هر هفته سه نوزاد معتاد در این شهر به دنیا می‌آیند، اما هیچ آمار دیگری که به‌صورت کشوری یا تفکیک‌شده باشد و بتواند مبنای برنامه‌ریزی قرار بگیرد، ارایه نشده است.

زنان معتاد خطر بالقوه‌ای برای افزایش کودکان معتاد هستند
آن‌طور که آمارهای رسمی می‌گویند در ایران بیش از ۲ میلیون معتاد وجود دارند که حدود ۱۰ درصد از این آمار را زنان تشکیل می‌دهند و با این احتساب، تعداد زنان معتاد را می‌توان حدود ۲۰۰ هزار نفر برآورد کرد. جدا از مسأله حاد زنان معتاد، اهمیت این مسأله ازاین‌روست که اگر حتی یک‌چهارم از این زنان درگیر کارتن‌خوابی یا روابط پر خطر متعدد شوند و به بارداری‌های مکرر برسند، در آینده نزدیک با به دنیا آمدن تعداد قابل توجهی کودک معتاد مواجه خواهیم بود و این زنان و کودکان سیل آسیب‌های اجتماعی را به همراه خود می‌آورند. ازاین‌رو، باید این مسأله به یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های حوزه مبارزه با موادمخدر و آسیب‌های اجتماعی تبدیل شود که گام اول در این راه، شناسایی درست و برآورد دقیق آمار است.

نحوه شناسایی کودکان معتاد
در حوزه اعتیاد به‌طور کلی و اعتیاد کودکان به‌طور خاص، نهادهای مختلفی مانند ستاد مبارزه با موادمخدر، بهزیستی و وزارت بهداشت وظایفی دارند. اما این‌که شناسایی کودکان معتاد از چه طریقی صورت می‌گیرد، خود جای بحث و تأمل دارد. بهزیستی در این‌باره می‌گوید ساماندهی کودکان خیابانی برعهده این سازمان قرار دارد و در بین این کودکان اگر کودک معتاد هم وجود داشته باشد، تحت درمان قرار خواهد گرفت. از سوی دیگر، معرفی نوزادانی که مادران معتاد، آن‌ها را در بیمارستان به دنیا آورده‌اند، گزارش اورژانس اجتماعی و نیروهای انتظامی و قضایی، سرکشی به پاتوق‌های مصرف مواد و ارایه گزارش توسط مردم و سازمان‌های مردم‌نهاد جزو مبادی و راه‌هایی نام برده می‌شوند که از طریق آن‌ها می‌توان کودکان معتاد را شناسایی کرد. این در حالی است که فعالان مدنی معتقدند با وجود این‌که مسئولان وزارت بهداشت و سازمان بهزیستی مسئولیت اصلی شناسایی کودکان و نوزادان معتاد را برعهده ستاد مبارزه با موادمخدر می‌دانند و می‌گویند پس از شناسایی می‌توان این کودکان را وارد مرحله درمان کرد و سپس به بهزیستی ارجاع داد اما هیچ سازوکار مشخص و یک‌پارچه‌ای برای شناسایی کودکان و نوزادان معتاد در کشور وجود ندارد و تنها به برخی از ابلاغیه‌های ناکارآمد بسنده شده است.

سؤالی که در این‌جا مطرح می‌شود این است که وزارت‌خانه‌ها و سازمان‌های مختلف در حال حاضر چه کارهایی برای درمان و مراقبت از کودکان معتاد انجام می‌دهند؟ سازمان بهزیستی پذیرش کودکان معتاد را از حیطه وظایف خود خارج می‌داند. به گفته احمد دلبری؛ مدیرکل بهزیستی استان تهران هیچ کودک معتادی در این سازمان پذیرش نمی‌شود این کودکان ابتدا باید توسط سایر نهادها مراحل درمان خود را طی کنند و بعد از آن اگر بی‌سرپرست یا بدسرپرست باشند یا مادران معتادشان آن‌ها را در بیمارستان رها کرده باشد، بهزیستی پذیرای آن‌ها خواهد بود. درواقع، بهزیستی، مراحل ترک اعتیاد کودکان را جزو وظایف وزارت بهداشت می‌داند.

بسته‌های درمانی و مددکاری وزارت بهداشت
از آن‌جایی‌که براساس قانون، درمان از هر نوع وظیفه وزارت بهداشت است، درمان اعتیاد کودکان نیز برعهده این وزارت‌خانه قرار گرفته است. به گفته دکتر علیرضا نوروزی؛ رییس اداره پیشگیری و درمان سوءمصرف موادمخدر وزارت بهداشت، این وزارت‌خانه بسته‌های درمانی ویژه‌ای را برای کودکان معتاد در نظر گرفته و بر این اساس قرار است درمان اعتیاد کودکان و نوجوانان در سطح فوق‌تخصصی و زیر نظر فوق‌تخصص‌های روانپزشکی کودکان و نوجوانان انجام شود. در دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی نیز اساتید و متخصصان حوزه اعتیاد، بسته خدمتی در حوزه اعتیاد و اختلالات مصرف مواد در کودکان و نوجوانان آسیب‌پذیر را تهیه کرده‌اند که این بسته، خدمات سلامت مورد نیاز را در حوزه اعتیاد کودکان و نوجوانان آسیب‌پذیر ارایه می‌دهد. وزارت بهداشت، بسته‌های مددکاری را هم در نظر گرفته که در این بسته‌ها علاوه بر خدمات پیشگیری، خدمات درمانی هم وجود دارد که این روش‌های درمانی شامل درمان‌های دارویی و درمان‌های غیردارویی می‌شوند. در این بسته پیش‌بینی شده است که متناسب با شرایط خاص گروه سنی کودکان، اقداماتی انجام شود که آسیب‌های مرتبط با مصرف مواد در این افراد کاهش پیدا کند.

تفاهم‌نامه بهزیستی با دانشگاه‌های علوم پزشکی در خصوص کودکان معتاد
تیرماه سال جاری حبیب‌الله مسعودی‌فرید؛ معاون امور اجتماعی سازمان بهزیستی کشور از برنامه‌هایی برای همکاری بیشتر این سازمان با وزارت بهداشت خبر داد و اعلام کرد بهزیستی تمامی استان‌های کشور مکلف به انعقاد تفاهم‌نامه با دانشگاه علوم پزشکی استان‌های مربوطه شدند. در تمامی این تفاهم‌نامه‌ها مسأله ارجاع پرونده کلیه کودکان و نوزادان معتاد و یا مشکوک به اعتیاد یا حتی آن دسته از کودکان و نوزادانی که دارای والدین معتاد هستند، توسط بیمارستان‌ها به اورژانس اجتماعی، مورد تأکید قرار خواهد گرفت. پس از آن، همکاران ما در اورژانس اجتماعی مکلف هستند در اسرع‌وقت در بیمارستان‌ها حضور پیدا کرده و فرآیند مددکاری را آغاز کنند تا در صورت نیاز، سایر اقدامات بعدی نیز انجام شود. طی رایزنی با مسئولان وزارت بهداشت، مسئولان این وزارت‌خانه نیز به طور جداگانه ابلاغیه‌ای را جهت همکاری هرچه بیشتر بیمارستان‌های سراسر کشور با اورژانس اجتماعی، صادر خواهند کرد. در چنین شرایطی به محض ورود نوزادان و کودکان معتاد و یا مشکوک به اعتیاد به بیمارستان‌ها در کوتاه‌ترین زمان ممکن و پیش از پایان فرآیند درمان، مداخلات اورژانس اجتماعی آغاز خواهد شد. بر این اساس، دیگر بهزیستی منتظر نخواهد ماند تا فرآیند درمان در بیمارستان‌ها پایان یافته و سپس اقدامات خود را آغاز کند؛ بلکه این مداخلات از همان ابتدا شروع خواهد شد.

دکتر محمدهادی ایازی؛ معاون اجتماعی وزیر بهداشت نیز با اشاره به برگزاری جلسه ستاد آسیب‌های اجتماعی این وزارت‌خانه، خبر از ابلاغ دستورالعملی درباره مادران و نوزادان معتاد به دانشگاه‌های علوم پزشکی داد که براساس آن قرار است بیمارستان‌ها با مراجع قضایی و سازمان بهزیستی در این رابطه هماهنگی داشته باشند و نوزاد بعد از تولد به بهزیستی تحویل داده شود و مادران نیز به مراکز ترک اعتیاد فرستاده شوند.

تنها مراکز نگه‌داری از کودکان معتاد در زاهدان و بیرجند قرار دارند
یکی از خلأهایی که همیشه در حوزه کودکان معتاد وجود داشت، عدم وجود مراکز ترک اعتیاد ویژه این سن بود. اواسط سال ۹۳ برای نخستین‌بار یک مرکز نگهداری از کودکان معتاد و بهبودیافته در شهر زاهدان به‌صورت پایلوت آغاز به کار کرد و پس از آن مرکزی در بیرجند راه‌اندازی شد اما جز این مراکز که در نقاط بسیار پرآسیب کشور از نظر اعتیاد راه‌اندازی شده‌اند، در هیچ منطقه دیگری این مراکز وجود ندارند. درحالی‌که طبق گفته علیرضا نوروزی؛ سرپرست اداره پیشگیری و درمان سوءمصرف مواد وزارت بهداشت قرار بود تا پایان سال ۹۴، هشت استان کشور برای درمان اعتیاد کودکان فعال شوند و تعداد استان‌های برخوردار از این مراکز تا پایان سال جاری به ۱۶ استان افزایش یابد که این اتفاق محقق نشد.

به گفته مسئولان سازمان بهزیستی در استان سیستان و بلوچستان یک مرکز دخترانه ترک اعتیاد کودکان به نام «ترنم باران» و یک مرکز پسرانه به نام «سرای امید» وجود دارد که تاکنون ۴۷ نفر در مرکز دخترانه و ۶۶ نفر در مرکز پسرانه پذیرش شده‌اند. روند کار این مراکز به این صورت است که یک بسته کامل شامل شناسایی فرد، ارزیابی او در مراکز بهزیستی، درمان و سم‌زدایی او به مدت یک یا دو هفته در بیمارستان را دربرمی‌گیرد. بعد از بهبودی اولیه، فرد به بهزیستی برمی‌گردد و در واحدهای دخترانه یا پسرانه مستقر می‌شود سپس توسط روانشناس و مددکار، مداخلات لازم صورت می‌گیرد. در مرحله بعد، با آموزش و پرورش و نهضت سوادآموزی برای آموزش سواد به این کودکان هماهنگی لازم انجام می‌شود. بعد از سه ماه دوره ارزیابی نیز روانشناس نشان می‌دهد که آیا کودک توان بازگشت به خانواده را دارد یا خیر. در این میان، اگر خانواده کودک، آسیب‌دیده اجتماعی باشند و فرد معتادی در خانواده حضور داشته باشد کودک پاک‌شده به آن‌ها تحویل داده نمی‌شود و در مراکز شبه‌خانواده بهزیستی ادامه مراحل بهبودی و درمان را می‌گذراند.

در مدت زمان اجرای آزمایشی این طرح در زاهدان، از مرکز پسران یعنی سرای امید ۲۱ نفر به خانواده‌ها تحویل داده شدند و بقیه به مراکز شبه خانواده بهزیستی در سیستان و بلوچستان، زاهدان و زابل ارجاع داده یا به استان مرجع فرستاده شدند. از میان دختران مرکز ترنم باران نیز ۱۶ نفر به خانواده‌ها تحویل و بقیه به مراکز شبه‌خانواده بهزیستی استان منتقل شدند. طبق گفته مسئولان، قرار است استان‌های دیگری مانند تهران و البرز نیز این طرح را برای کودکان معتاد خود به اجرا درآورند.

اعتیاد کودکان؛ اولویت اصلی آسیب‌های اجتماعی
مسأله کودکان معتاد به اندازه‌ای در سال‌های اخیر اهمیت پیدا کرده که همین یک ماه پیش دکتر علی ربیعی؛ وزیر تعاون، کار و رفاه اجتماعی خبر از قرار گرفتن این موضوع در اولویت‌های اصلی آسیب‌های اجتماعی داد و گفت: رییس‌جمهور پس از جلسه‌ای که با مقام معظم رهبری در حوزه آسیب‌های اجتماعی داشتیم با توجه به تأکید ایشان، دستور داد بحث درمان و محدودسازی معتادان و کنترل اعتیاد با اولویت کودکان در دستورکار قرار گیرد. با این تحلیل که از اعتیاد کودکان جلوگیری شود تا آنان بتوانند در آینده جوانان مؤثری در جامعه شوند و هم این‌که از گسترش آسیب‌ها در آینده پیشگیری شود و از سوی دیگر، طول مدت هزینه اجتماعی دادن برای یک معتاد را کمتر کند.

مشکلاتی که در راه خدمت‌رسانی به کودکان معتاد وجود دارد
با وجود اقدامات محدودی که تاکنون در این زمینه صورت گرفته اما به اعتقاد فعالان مدنی هنوز مشکلات بسیاری در این حوزه وجود دارد که برخی از این مشکلات بدین شرح است: عدم مجهز بودن تعداد زیادی از بیمارستان‌ها به بخش NICU (بخش مراقبت‌های ویژه کودکان)، عدم وحدت رویه در برخورد با مادران معتاد و نوزادان آن‌ها در بیمارستان‌ها، عدم هماهنگی میان بیمارستان‌ها و اورژانس اجتماعی، وجود خلأ در حوزه فعالیت سمن‌ها در این رابطه، وجود چالش‌های قانونی مانند فقدان مواد قانونی در موضوع اقدام برای مقابله با اعتیاد زنان و کودکان و کنترل و کاهش درمان اعتیاد آن‌ها و فقدان ساختارهای لازم مانند مراکز درمانی در دسترس، کیفی و ارزان یا رایگان برای زنان باردار یا مادر و نوزاد معتاد به‌صورت توأمان.

اگر به واقع، مسأله مهم اعتیاد کودکان در اولویت حوزه درمان و کنترل اعتیاد قرار گیرد و بخش‌نامه‌ها و ابلاغیه‌های وزارت‌خانه‌ها و سازمان‌های ذی‌ربط به درستی به اجرا درآید و از سوی دیگر، نگاهی سیستماتیک به این مسأله صورت گیرد و از ظرفیت سمن‌های فعال نیز به درستی استفاده شود، شاید بتوانیم در آینده نزدیک شاهد کاهش اعتیاد کودکان و در نتیجه، کاهش آسیب‌های اجتماعی پیش رو باشیم.