مروری بر جزییات برنامه های پیشگیری از آسیب های اجتماعی | واکاوی رویکرد سازمان بهزیستی در ابعاد مختلف مقابله با آسیبها

گزارش های مسئولان از آسیب‌های اجتماعی نشان می‌دهد، آتش اعتیاد به کلاس‌های درس رسیده است.

به گزارش وبسایت مددکاری اجتماعی ۲۰۱۵ به نقل از روزنامه ایران؛ مدت هاست از سوی مسئولان و کارشناسان حوزه آسیب‌های اجتماعی به صدا در آمده است. طبق آمارهای ستاد مبارزه با مواد مخدر در سال ۱۳۸۰ نزدیک به ۵ درصد از کل رقم معتادان کشور جمعیت خانم‌ها بودند که این رقم در سال ۹۰ به ۹ درصد رسیده است یعنی نزدیک به دو برابر شده است.

همچنین بررسی‌های کارشناسان آسیب‌های اجتماعی گویای این نکته است که نرخ شیوع اعتیاد در مدارس کشور ۱/۲ درصد است. در ادامه برخی از محققان هم ادعا می‌کنند که سلامت روانی جامعه برای پیشگیری از اعتیاد عامل مهمی است که باید آن را تقویت کرد. کارشناسان این حوزه دلایل متعددی را برای افزایش تمایل زنان، دانش‌آموزان و نوجوانان به مصرف مواد مخدر مطرح می‌کنند اما هیچ کس در این میان راهکاری را برای پیشگیری ارائه نداده است.

در سال‌های اخیر آمارها حاکی از آن است که زنان و مردانی که پا در دام اعتیاد گذاشته‌اند پس از درمان و بهبودی بخاطر نبود برنامه‌های بازتوانی، توان برگشت به جامعه نداشته و دوباره به سمت مصرف مواد مخدر سوق داده می‌شوند.

حالا در این میان قرار است سازمان بهزیستی به عنوان یک نهاد تخصصی اجتماعی رسیدگی به آسیب‌های اجتماعی به منظور بازتوانی معتادان بهبود یافته و کاهش عود اعتیاد در بیماران، مراکز کاهش آسیب اعتیاد «تی سی» (مرکز اجتماع در مان مدار که فرآیندهای درمانی بیماران پس از انجام سم زدایی و رهایی از وابستگی های جسمی برای پیشگیری از عود درآنها انجام می گیرد) را مجدداً احیا کند. علاوه بر این برنامه «توسعه محلی» توسط پایگاه‌های سلامت روان و تیم‌های همیار سلامت روان اجتماعی در سطح محلی و منطقه‌ای به عنوان یک راهکار اساسی مورد توجه بهزیستی قرار گرفته است. پایگاه‌هایی که برای ارتقای سلامت روانی جامعه برای پیشگیری از اعتیاد و رفتارهای پر خطر جنسی باید توسعه یابد.
برای ارزیابی چنین طرح‌هایی که در ضمن پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی و اعتیاد مطرح است با دکتر مجید رضا زاده، رئیس مرکز توسعه پیشگیری سازمان بهزیستی کشور گفت‌و‌گویی کرده‌ایم که از نظرتان می‌گذرد.
یکی از استراتژی‌های سازمان بهزیستی به عنوان یک نهاد تخصصی اجتماعی، رسیدگی به آسیب‌های اجتماعی است با این حال به نظر می‌رسد برخی از برنامه‌های پیشگیری از آسیب اجتماعی خروجی مؤثر و کارآمدی نداشته‌اند.

برای مثال قبلاً بهزیستی با کمک پایگاه‌های سلامت روان برنامه‌ای داشت که در آن افراد یک محله از آسیب‌های اجتماعی در محله‌شان پیشگیری می‌کردند اما این برنامه چند سال است که اجرا نمی‌شود. آیا بهزیستی برای پیشگیری از آسیب اجتماعی در محله‌ها برنامه جدیدی در دست اجرا دارد؟
برای پیشگیری از آسیب اجتماعی دو برنامه عمده را امسال گسترش خواهیم داد که یکی برنامه «توسعه محلی» است. ما فکر می‌کنیم اگر محله‌ها از نظر اجتماعی توسعه پیدا کنند به این معنی که تیم تسهیل گر به اهالی محله کمک می‌کنند و با آموزش مشکلات محله را برطرف می‌کنند در واقع مسئولیت محله در اختیار خود افراد قرار می‌گیرد و اقتدار محلی افراد بالا می‌رود. این برنامه یکی از روش‌های قوی برای پیشگیری از آسیب اجتماعی است. این‌گونه محله‌ها گرفتار خشونت، اعتیاد و آسیب‌های اجتماعی نمی‌شوند. به این دلیل سازمان بهزیستی این برنامه را شروع کرده و امسال آن را گسترش خواهیم داد.
برنامه «توسعه محلی» با کمک پایگاه‌های سلامت روان و تیم‌های همیار سلامت روان اجتماعی ایجاد می‌شود. حدود ۸۰۰ تیم در ۵۰۰ پایگاه سلامت روان اجتماعی در محله‌های کل کشور فعالیت می‌کنند. برنامه دیگر برای پیشگیری از آسیب اجتماعی «ارتقای سلامت اجتماعی» است. امسال این برنامه را به تازگی شروع کرده‌ایم ما می‌دانیم یکی از علل مهم وضعیت نابسامانی اجتماعی، تنزل سرمایه اجتماعی است. کشور ما به دلایل متعددی از جمله دوره گذار، سرمایه اجتماعی سنتی‌اش را از دست داده و سرمایه اجتماعی جدید جایگزین نشده است. قبلاً خانواده گسترده بود و به فرزندان‌شان کمک می‌کردند و کمتر دچار مشکلات می‌شدند. الان هویت محله‌ها با مهاجرت‌ها و حاشیه نشینی و کوچک شدن خانواده‌ها کمرنگ شده است. ما قصد داریم در این برنامه سرمایه اجتماعی را افزایش و سلامت اجتماعی را ارتقا دهیم. به این معنا که افراد با هم بهتر زندگی کنند و به هم بیشتر اعتماد کنند و البته ما دولتمردان نیز باید رفتار و کرداری داشته باشیم که مردم به ما اعتماد کنند.ما می‌خواهیم راستگویی را گسترش دهیم که مردم به هم اعتماد کنند اگر سرمایه اجتماعی گسترش پیدا کند عامل مهمی در پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی خواهد بود.
شما به برنامه توسعه محلی اشاره کردید ،تیم‌های تسهیل گر در حوزه کاهش آسیب اعتیاد هم فعالیت می‌کنند؟
در حوزه کاهش آسیب اعتیاد و درمان دو برنامه داریم. یکی برنامه توسعه محلی است که رویکرد آن مخصوص پیشگیری از اعتیاد است. حدود ۵ هزار تیم محله‌ای برای پیشگیری از اعتیاد داریم. این تیم‌ها با تیم‌های اجتماع محور پیشگیری از اعتیاد با هم ادغام شده و انتخابات برگزار کردند و تشکیلاتی به نام «استروک» یا «برنامه ارتقای توسعه اجتماع محور »تشکیل دادند که کار پیشگیری را در محلات توسط خود مردم انجام می‌دهند. این برنامه همان اجتماعی کردن پیشگیری از اعتیاد است. در قدم بعدی قرار است امسال خط ملی اعتیاد(۰۹۶۲۸)که به خانواده‌ها مشاوره می‌دهد و رایگان است، گسترش داده شود.

همچنین به دلیل ضرورت توجه به اعتیاد خانواده و مداخلاتی که برای کنترل آن انجام شده و البته نتیجه زیادی نداشته است، دو برنامه را گسترش می‌دهیم. یکی برنامه کاهش آسیب اعتیاد است یعنی اگر بودجه مراکز گذری کاهش آسیب تأمین شود این مراکز را گسترش می‌دهیم و با آموزش‌هایی که به تیم‌های سیار داده‌ایم کیفیت ارائه خدمات و پذیرش را افزایش می‌دهیم.

ما فکر می‌کنیم بهترین راه برای کنترل اعتیاد خیابانی گسترش برنامه کاهش آسیب است. یعنی اگر جایی باشد که معتاد خیابانی مراجعه کند و سوزن و سرنگ استریل دریافت کند خود به خود به سمت ترک اعتیاد می‌روند و از خیابان و پارک‌ها و زیر پل‌ها جمع می‌شوند و با پای خود به مراکز می‌آیند اما وقتی معتاد خیابانی را دستگیر می‌کنیم و به اجبار برای درمان می‌بریم تقریباً همه‌شان دوباره به خیابان و اعتیاد برمی‌گردند. بنابراین با رایزنی ستاد مبارزه با مواد مخدر و سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور چنانچه بودجه گسترش مراکز کاهش آسیب اعتیاد را تأمین کنیم، پیش‌بینی می‌کنیم در طول سه سال اعتیاد خیابانی را نسبت به وضعیت کنونی کاهش دهیم.
اوایل دهه ۸۰ بهزیستی برای کاهش آسیب اعتیاد مراکز«تی سی» را در کشور راه‌اندازی کرد این برنامه هم عود اعتیاد را در افراد بهبود یافته کم می‌کرد. اما در حال حاضر مراکز تی سی در برنامه‌های درمان و بازتوانی معتادان کمتر مورد توجه قرار می‌گیرد؟

«اجتماع مدار» در کشور جزو اولویت‌های امسال بهزیستی است. مراکز درمان اجتماع مدار یا تی سی سال ۸۰ در کشور راه‌اندازی شدند اما آن زمان شمارشان بیشتر از الان بود. معتادان بعد از سم زدایی به این مراکز می‌روند و به مدت طولانی آنجا مقیم می‌شوند و آموزش مهارت‌های اجتماعی و فردی می‌بینند. با بررسی‌هایی که در مراکز تی سی انجام داده‌ایم، مشاهده کردیم عود اعتیاد در افرادی که به این مراکز مراجعه می‌کنند، کمتر از ۲۰درصد و نتیجه کار بیش از ۸۰ درصد بود در حالی که در بقیه مدل‌های درمانی کمتر از ۲۰درصد نتیجه می‌گیریم و بیش از ۸۰درصد عود اعتیاد داریم. این در حالی است که در برخی مراکز درمانی نتیجه درمان کمتر از ۱۰درصد است و بیش از ۹۰درصد معتادان بعد از درمان دوباره به سمت اعتیاد می‌روند

مدل تی سی در دنیا تجربه شده است اما اشکالی که این مدل داشت هزینه بالا و مدت زمان زیاد اقامت در این مراکزبود چون تی سی‌ها ساختار‌مند هستند و افراد در چارچوب مقررات در آن زندگی و کار می‌کنند و حمایت کافی به دست می‌آورند بنابراین معتادان بهبود یافته بخاطر آموزش و بازتوانی می‌توانند به جامعه بازگردند. در حال حاضر بهزیستی مدل‌های غیر دولتی و کوتاه مدت را طراحی کرده که معتادان در حال درمان می‌توانند بعد از مدتی اقامت در این مراکز، بخشی از زمان خود را به خانه‌شان بروند و دوباره برای بازتوانی و آموزش به تی سی برگردند.

به این ترتیب هزینه نگهداری بیماران را کاهش خواهیم داد ولی همان نتیجه را می‌گیریم. امسال استان کرمان را به عنوان قطب آموزشی برای دیگراستان‌ها در نظر گرفته‌ایم تا نیروها را به آنجا بفرستند و آموزش ببینند. در مراکز تی سی فقط معتاد بهبود یافته نیست بلکه تیم درمانی از جمله پزشک، پرستار، مددکار و فرد بهبود یافته نیز در آن حضور دارند. مراکز TCNV استان‌های کرمان و یزد فعال هستند اما در برخی استان‌ها این مراکز تعطیل شده‌اند یا مشتری ندارند. امسال این مراکز را به روز می‌کنیم و برای آنها یارانه در نظر می‌گیریم و به ان جی او‌ها نیز مجوز راه‌اندازی تی سی می‌دهیم.
پیش‌تر مراکز اقامتی میان مدت مخصوص زنان که از سوی سازمان بهزیستی مجوز فعالیت داشتند با حاشیه‌هایی همراه شد مثل مرکز نگهداری زنان شفق. به نظر می‌رسید روش سم زدایی معتادان در این‌گونه مراکز استاندارد نبود و اقدام های حمایتی و روان شناختی نیز از زنان معتاد آن طور که باید انجام نمی‌شد. قرار است بهزیستی از زنان معتاد چگونه حمایت کند؟
ما سال گذشته مجوز فعالیت مراکز اقامتی زنان (شفق) را به دلیل برخی مشکلات و پایین بودن میزان اثر بخشی این مراکز متوقف کرده بودیم به عبارتی بهزیستی بخاطر عوارض بالایی که از روش‌های درمان اعتیاد زنان در این مرکز گزارش شد، مداخله کرد. بدنبال آن پروتکل جدید مصوب کردیم تا مراکز جدید خودشان را با این پروتکل تطبیق دهند. طبق پروتکل جدید باید پزشک برای پذیرش زنان معتاد در این مراکز حضور داشته باشد اما چون این مراکز نمی‌توانند بصورت تمام وقت نیرو استخدام کنند به این خاطر مقرر شده این مراکز زنان معتاد را به مطب‌های اطراف مرکز ارجاع دهد. چنانچه فرد قابلیت ترک اعتیادش را داشت مقیم و سم زدایی می‌شود و البته عود اعتیاد در این زنان هم کمتر خواهد بود. در پروتکل جدید، حضور پزشک را در مراکز اقامتی میان مدت زنان قوی ترکرده‌ایم دوم اینکه در این برنامه افرادی را که آنجا مقیم می‌شوند، ساختار‌مند کرده‌ایم. یعنی برای زنان از صبح تا شب برنامه چیده‌ایم که نتیجه آن عود کمتر بیماری خواهد بود.
آقای دکتر بحث مهم دیگری که امروزه به آسیب اجتماعی نگران کننده‌ای تبدیل شده بحث اعتیاد کودکان و دانش‌آموزان است با توجه به حساسیت و نگرانی‌های زیادی که این آسیب در پی دارد چگونه باید دستگاه‌های مربوطه برای مقابله با این پدیده پای کار بیایند؟
ما درباره اعتیاد کودکان در دو مرکز سیستان و بلوچستان طرحی را بصورت آزمایشی انجام داده‌ایم بدین ترتیب که کودکان معتاد را شناسایی کردیم اما بهزیستی به تنهایی نمی‌تواند این کودکان را درمان کنند و آنها باید در بیمارستان بستری شوند از این رو تفاهمنامه‌ای بین بهزیستی، استانداری، ستاد مبارزه با مواد مخدر و دانشگاه‌های علوم پزشکی و آموزش و پرورش امضا شد.

چنانچه دانش‌آموز برای درمان به بهزیستی مراجعه کند یا برای سرپرستی به بهزیستی ارجاع داده شود تا زمانی که شرایط بدسرپرستی وی بهبود پیدا کند می‌تواند تحت سرپرستی سازمان بهزیستی باشد. امسال برنامه درمان اعتیاد کودکان را در قالب تفاهمنامه چهارجانبه در کشور گسترش می‌دهیم. درمان دانش‌آموز معتاد را به نام «مدیریت مورد» نامگذاری کردیم. با این تفاهم چهارجانبه اگر دانش‌آموزی تشخیص داده شود که اعتیاد دارد به مرکز درمان اعتیاد ارجاع داده می‌شود و برای حمایت اجتماعی به بهزیستی ارجاع داده می‌شوند در واقع برخلاف قبل دانش‌آموزان اخراج نمی‌شوند و به بیمارستان ارجاع می‌شوند.
یکی از خروجی‌های کاهش آسیب اعتیاد پیشگیری از انتقال ویروس اچ آی وی در گروه‌های پر خطر است در برنامه چهارم استراتژیک پیشگیری و کنترل ایدز که توسط هیأت دولت و شورای عالی سلامت و امنیت غذایی تصویب و ابلاغ شده است سازمان بهزیستی در پیشگیری از ایدز در برنامه چهارم چه نقشی دارد؟
حمایت و آموزش پیشگیری از ایدز به افرادی که رفتار پر خطر دارند مثل افراد معتاد و خانواده معتادان، کودکان خیابانی و زنان دارای رفتار پر خطر از جمله وظایف بهزیستی در برنامه چهارم است. برای حوزه اعتیاد برنامه گسترده کاهش آسیب داریم که یکی از خروجی‌های آن پیشگیری از ایدز است. برای زنان دارای رفتار پر خطر برنامه «اجتماع محور مشارکتی ایدز» را در تهران در منطقه شوش و هرندی آزمایش کردیم. این کار به خوبی پیش رفته بود و زنان در یک پروسه یک و نیم ساله به برنامه پیوستند و رفتار پرخطر را کنار گذاشتند حتی به بقیه زنان هم کمک کردند.

متأسفانه با مداخله پارک هرندی این برنامه هم به هم ریخت و این زنان را از دست دادیم و برنامه «اجتماع محور مشارکتی ایدز» صدمه دید در حالی که این برنامه تأثیرات بلند مدتی داشت کما اینکه با دستگیری معتادان، دوباره افراد به هرندی برگشتند یعنی یک کار بی‌اثر و پر عارضه و پر هزینه انجام دادیم. این برنامه نتیجه خوبی داشت و مدل بسیار خوبی ارائه کردیم که به زنان علاوه بر مشاوره، خدمات نیز داده می‌شد حتی شورایاری‌های محلی به اشتغال و درمان زنان دارای رفتارهای پر خطر کمک کردند که مداخله غیرکارشناسی پارک هرندی علاوه بر اینکه مانع از شناسایی زنان دارای رفتارهای پر خطر جنسی شد همچنین به برنامه پیشگیری از ایدز نیز آسیب زد.