سرمایه اجتماعی عامل بهبودی ارتقای سلامت اجتماعی در عبور از بحران کروناویروس
وحید حسین زاده؛ کارشناس مسائل اجتماعی
سرمایه اجتماعی اگرچه مفهومی نوین و نوپا در عرصه مطالعات اجتماعی است، اما این مفهوم ریشه در روابط اجتماعی نوع بشر دارد. به زعم پوتنام جنبه هایی از سرمایه اجتماعی از قبیـل؛ هنجارهـا، شبکه ها و اعتماد متقابل است که همیاری و هماهنگی افراد را برای دسـتیابی بـه منـافع مشترک، تسهیل می کند و رعایت داوطلبانه آن از سوی مردم، کارکردی در جهت کاهش هزینه های اجتماعی و اقتصادی دارد. سرمایه اجتماعی را می توان در کنار سرمایه های اقتصادی و انسانی، بخشی از ثروت ملی به حساب آورد به طوری که بسیاری از گروه ها، سازمان ها و جوامع انسانی، بدون سرمایه اقتصادی و صرفاً با تکیه بر سرمایه انسانی و اجتماعی توانسته اند به موفقیت دست یابند اما هیچ مجموعه انسانی وجود ندارد که ادعا کند بدون سرمایه اجتماعی می تواند اقدامات مفید و هدفمندی انجام دهد. این مفهوم قواعد بازی در جامعه را تنظیم می کند. به عنوان مثال رعایت داوطلبانه قوانین راهنمایی و رانندگی از سوی مردم، هزینه های مبارزه با تخلفات رانندگی و خسارت ناشی از تصادفات را کاهش می دهد امروزه این امر مسلم است که رسیدن به توسعه، جامعه مدنی، معیارهای جهان شمول و بستر مناسب برای زیست اجتماعی با وجود سرمایه اجتماعی شکل می گیرد.
مهمترین مولفه های سرمایه اجتماعی عبارتند از: از اعتماد، مشارکت، همکاری رعایت حقوق یکدیگر که در این میان اعتماد جایگاه ویژه ای دارد و دارای ابعاد گسترده ای است. اعتماد مردم به مردم، اعتماد مردم به دولت و اعتماد دولت به مردم که در مجموع نقشی بی بدیل در کاهش هزینه های جامعه ایفا می کند. اعتماد مردم به دولت نقش غیرقابل انکار در اجرای موفقیت آمیز سیاست های اقتصادی – اجتماعی و فرهنگی و بهداشتی دولت ایفا می کند. کشورهای جهان سوم، جامعه هایی در حال گذار، باچالش هایی جدید هستند که این چالش ها تغییرات و دگرگونی هایی را در جامعه ایجاد می کنند و تأثیرات مستقیمی بر سرمایه اجتماعی دارند. جامعه ما نیز سراسر فرصت ها و تهدید است و به همین دلیل باید ببینیم چگون می توان تهدید ها را به فرصت تبدیل کرد. امروز مشکل اصلی، جهت پیکان سرمایه اجتماعی در ایران است. طی دهه اخیر جامعه شناسان و صاحبنظران در خصوص فروپاشی سرمایه اجتماعی هشدار دادند تا جاییکه بیشتر از اینکه نگران تولید سرمایه اجتماعی در کشور باشیم باید نگران زوال سرمایه اجتماعی باشیم.
اگرچه می توان سرمایه اجتماعی را در ابعاد مختلف بررسی نمود و ارتباط آن را با متغیرهای فراوان سنجید، نگارنده در یادداشت فوق تلاش نموده است با توجه به مساله اجتماعی ماههای اخیر، شیوع کرونا ویروس، به بحث سرمایه اجتماعی و سلامت ، به ویژه سلامت اجتماعی، که سرمایه اجتماعی به عنوان یکی از تعیین کننده های اجتماعی آن مطرح شده است بپردازد و سرمایه اجتماعی را به عنوان حلقه مفقوده برای به خطر افتادن سلامت جامعه مطرح نماید.
سلامت تنها جنبه مدیکال جسمانی ندارد و دارای ابعاد مختلف است که از سطح فیزیکی آغاز شده و تا سطح روان، معنوی و در نهایت اجتماعی ادامه پیدا می کند. سلامت اجتماعی خود را در روابط اجتماعی نشان می دهد و منجربه ایجاد جامعه سالم و افزایش انسجام اجتماعی برای شهروندان می شود. تــمام اقشار جامـعه با مشکلات و مسائل خـاص خـود روبه رو بـوده و گـاهی عوامل خطرسازی آنهـا را تهـدیـد می کند. کرونا نخستین ویروس تهدید کننده جامعه نیست و بی تردید آخرین نیز نخواهد بود و احتمال اینکه در آینده ویروس هولناکتری از کوید ۱۹ جای آن را بگیرد نیز هست. تب زدگی جامعه برای مصون ماندن از خط ابتلا به کرنا منجر به هجوم بی درنگ مردم به داروخانه ها، انبار کردن محصولات غذایی و بهداشتی، تقاضای کاذب و شایعه پراکنی در فضای مجازی موجب تهدیدی مهلک تر از کروناست. از این رو می توان گفت از پیامدهای کرونا ویروس از بین رفتن سلامت به ویژه سلامت اجتماعی با ابعادی همانند انسجام اجتماعی، مشارکت و اعتماد اجتماعی خواهد بود. مشکل جامعه ما این است که فراموش کردیم همه مسافران یک کشتی هستیم. بخشی از افراد جامعه در تکاپو هستند که خودشان به ویروس کرونا مبتلا نشوند و یا بخش دیگری از افراد جامعه برای پیشگیری و ریشه کن کردن آن مشارکت و همکاری ندارند و به این نمی اندیشند که شیوع گسترده این ویروس چه پیامدهای هول انگیزی برای جامعه ای که در آن زندگی می کنیم همراه دارد. مردم هراس دارند با کمبود روبه رو شوند و برای حمایت اجتماعی در مواقع اضطراری امیدی ندارند. جامعه فعلی درگیر بحران سرمایه اجتماعی است. مسوولیت پذیری در قبال خودمان و دیگران کم رنگ شده است، به راحتی به عنوان یک تماشاگر از کنار بسیاری از مسایل و بحران ها می گذریم تا جایی که این بی تفاوتی مردم به بحران های اجتماعی، یک پژمردگی اجتماعی ایجاد می کند.
نتیجه گیری
از مقوله های مهم توســعه ی پایدار، سلامت اجتماعی و ســرمایه ی اجتماعی است. سلامت، محور توسعه ی اجتماعی- اقتصــادی و اساســی ترین جز رفاه جامعه به شــمار می رود. در ارزیابــی جدید بین المللی، ســلامت اجتماعی یکی از شاخص های مهم توسعه و از اساسی ترین اجزای رفاه جامعه به شمار می رود. سلامت فرد و جامعه آن چنان به هم وابســته اند که نمی توان بین آن ها حد و مرزی قایل شــد. وضعیت ســلامت افراد جامعه به روش های گوناگون بر ســلامت دیگران و عواطف آن ها و همچنین شــاخص های اقتصــادی- اجتماعی جامعه اثر می گــذارد. از این رو تامین سلامت افراد جامعه به معنای یک هویت وابسته به اعضای خود امری مهم و حائز اهمیت تلقی می شود. این اتفاق مهم نخواهد افتاد مگر با همدلی، مشارکت و اعتماد به یکدیگر. همانطور که در کشور ایران پیروزی انقلاب اسلامی و برتری هشت سال جنگ تحمیلی برابری و سختی عامل ، سرمایه انسانی و اجتماعی بوده است . بدون سلامت اجتماعی قطعا حال جامعه خوب نخواهد بود . هر اندازه رابطه مردم و مدیران ارشد بهبود یابد سلامت اجتماعی نیز افزایش می یابد. ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻣﻮﺟﺐ رﺷﺪ اﻋﺘﻤﺎد ﻧﻴﺰ ﻣﻲ ﮔﺮدد و اﻳﻦ در ﺣﺎﻟﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﻮﻋﻲ راﺑﻄـﻪ ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ ﺑﻴﻦ اﻋﺘﻤﺎد اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و ﺳﻼﻣﺖ وﺟﻮد دارد ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ ای ﻛﻪ ﺑﻪ ﻫﻤـﺮاه اﻋﺘﻤـﺎد ﻣﻔـﺎﻫﻴﻤﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻫﻤﻜﺎری، اﻣﻴﺪ و دﮔﺮﺧﻮاﻫﻲ ﻣﻄﺮح ﻣﻲ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺷﻮد و درجامعه ای ﻛـﻪ اﻋﺘﻤـﺎد ﻫﺴـﺖ ﻧـﻮﻋﻲ ﻫﻤﺪﻟﻲ، ﻫﻤﺒﺴﺘﮕﻲ و وﻓﺎق وﺟﻮد دارد ﻛﻪ اﻳﻦ ﻫﻤﺪﻟﻲ ﻣﻮﺟﺐ اﻓﺰاﻳﺶ آراﻣـﺶ و در ﻧﻬﺎﻳـﺖ ﺑﻬﺒﻮدی در ﺳﻼﻣﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻣﻲ ﮔﺮدد.ﻫﻨﺠﺎرﻫﺎی اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻧﻴﺰ از ﻃﺮﻳﻖ ﻣﻜﺎﻧﻴﺴـﻢ ﻛﻨﺘـﺮل و ﻧﻈﺎرت ﺑﺮ رﻓﺘﺎرﻫﺎی زﻳﺎﻧﻤﻨﺪ و اﻓﺰاﻳﺶ اﺣﺘﻤﺎل ﭘـﺬﻳﺮش ﻫﻨﺠﺎرﻫـﺎی رﻓﺘـﺎر ﺳـﺎﻟﻢ ﺑـﺮ ارﺗﻘـﺎ ﺳﻼﻣﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻛﻤﻚ ﻣﻲکند. از این رو به نظر می رسد سرمایه اجتماعی مناست ترین راه حل برای همه مشکلات جامعه مدرن است. جامعه امروز نیاز به باز تولید و افزایش سرمایه اجتماعی می باشد. سرمایه اجتماعی نه تنها موجب مهار بحران کرونا می گردد بلکه از بحران های دیگری که درآینده روبرو خواهیم شد نیز عبور خواهد داد. از این رو پیشنهاد می گردد از آنجاییکه امروزه شاهد نوعی گسست و یا تضعیف در این تعاملات هستیم که مانع بزرگی برای حفظ و تقویت سرمایه اجتماعی محسوب می‌شود. لازم است تا مدیران ارشد جامعه برای مدیریت بحران، بیش از بیش به اهمیت سرمایه اجتماعی به ویژه اعتماد اجتماعی توجه کنند.تا از بروز هر گونه ناامیدی، دلزدگی، از خود بیگانگی و بی‌تفاوتی اجتماعی که زمینه‌های تضعیف «اعتماد اجتماعی» است جلوگیری شود و با تقویت پیوندها و تعاملات اجتماعی در سطوح خرد و کلان اعم از روابط فردی و نهادی، این تهدید کرونا ویروس تبدیل به فرصت گردد.
