«رویکرد کیفی» به مثابه رویکردی مغفول در پژوهش مددکاری اجتماعی

دانش بین رشته ­ای امتیازاتی از جمله ارتقای خلاقیت، پرداختن به عرصه‌های جذاب جدید، انطعاف‌پذیری بیشتر در پژوهش، شکستن شکاف اطلاعاتی و دفاع از آزادی دانشگاهی و ایجاد تسهیلاتی برای استفاده از ابزارها، روش‌های رشته‌های مختلف و همچنین کاربرد ابزارهای جدید و نوآورانه به همراه دارد (ذکایی، ۱۳۸۷). مددکاری اجتماعی به عنوان یکی از رشته­ های بین رشته­ ای از ظرفیت و پتانسیلی برخوردار است که مسائل مختلف را از جنبه­ های گوناگون بررسی ­نماید و با برقراری پیوند بین علوم نظری و تجربی پاسخگوی بسیاری از سؤالات مورد مطالعه باشد. توانمندسازی مددکاران اجتماعی در استفاده از رویکرد کیفی آنان را هر چه بیشتر به سوی حساسیت نظری، خلاقیت و شناسایی مسائل و مشکلات مددجویان از زوایای مختلف یاری می­ رساند. تبیین تجارب زیسته مددجوبان، افکار و باورهای آنان نیازمند شناخت رویکرد کیفی است و این مهم از طریق رویکرد کمی یا اثبات گرا که رویکرد حاکم بر پژوهش­های مددکاری اجتماعی در مراکز دانشگاهی و نیز مقالات منتشر شده در فصلنامه­ ها و مجلات تخصصی این حرفه است و بر «عینیت­ گرایی» تأکید خاص دارد و پدیده ­های اجتماعی را در حد استدلال آماری و عددی تقلیل داده است، میسر نمی­ گردد.

در حرفه مددکاری اجتماعی، «مشاهده» و «مصاحبه» از مفاهیم اصلی و برجسته به شمار می­ آیند و انجام پژوهش کیفی فرصت مناسبی را برای استفاده از این تکنیک­ها در اختیار مددکاران اجتماعی قرار می­دهد. مصاحبه یکی از رایج­ ترین روش­های جمع­ آوری داده­ ها است. مصاحبه­ های کیفی ممکن است به عنوان یک استراتژی اصلی یا همراه با مشاهده به کار روند. تلفیق مصاحبه و مشاهده این امکان را فراهم می­سازد که در عین توجه به افکار و ذهنیت مددجویان بر حالات و رفتارهای آنان نیز آگاهی یابیم و در این راستا تلفیق «ذهنیت» و «عینیت» را به تجربه بنشانیم. مصاحبه اغلب این امکان را برای شرکت کنندگان به وجود می­ آورد که تجربیات و دیدگاه­های خود را در مورد پدیده مورد نظر کاملاً توضیح دهند و مددکاران اجتماعی با استفاده از سؤالات باز، تشریحی، تفسیری و اکتشافی روندِ آن را هدایت نمایند و بیشترین اطلاعات را کسب نمایند.

اما ابزار دیگری که در حرفه مددکاری اجتماعی بسیار پر کابرد است، مشاهده است. مشاهده مستلزم توجه منظم و ثبت رویدادها و رفتارهای مورد تحقیق است. در تمام تحقیقات کیفی، مشاهده به عنوان روش اصلی، اصولی، زیربنایی و سرنوشت ساز به حساب می­آید. پژوهشگر از طریق مشاهده، روابط بسیار پیچیده را در زمینه اجتماعی و واقعی کشف می­کند و در حین آن به زبان بدن نیز توجه دارد. رفتارهایی همچون اضطراب و احساس فشار، تیک عصبی، احساس بی­ قراری و اضطرار، خشم و نفرت، ترس و وحشت و بسیاری حالت­های دیگر از طریق مشاهده نمایان می­گردد. مشاهده این حالت­ها و رفتارها اطلاعات بسیاری را در اختیار مشاهده ­گر قرار می­دهد که گویای وضعیت و شرایط حاکم بر موقعیت یا فرد مشاهده­ شونده است.

نظر به اهمیت رویکرد کیفی در حرفه مددکاری اجتماعی، اهمیت تولید محتوای تخصصی از طریق تقویت مهارت «نظریه پردازی» در کنار  مهارت «نظریه آزمایی»، ترغیب و حساس سازی فکری مددکاران اجتماعی به انتخاب موضوع­های پژوهشی مختلف از منظر رویکرد کیفی و نیز غنی­ سازی اندیشه آنان از طریق بازنگری در فهم و ادراک مسائل و آسیب­های اجتماعی از دریچه رویکرد کیفی شایسته است این رویکرد بیش از پیش مورد توجه جامعه مددکاران اجتماعی متخصص قرار گیرد.

• ذکایی، محمد سعید (۱۳۹۰). چالش­های پژوهش کیفی در علوم اجتماعی ایران. رسانه، ۱۹(۱۳۸۷): ۱۱- ۲۲٫

نویسنده: کبری واعظی | کارشناس ارشد مددکاری اجتماعی
پایگاه اطلاع رسانی مددکاران اجتماعی ایران