دین و مذهب از منابع مهم تاب آوری: در تحقیقات معاصر جهانی و داخلی مرتبط با بحرانهای طبیعی، به دلیل پی بردن به اهمیت عوامل تاثیرگذار بر پیامدهای اجتماعی بحرانهای طبیعی و تبدیل آن به فاجعه مانند جنسیت، طبقه و قومیت به عنوان ملاحظات مهم در حوزه فجایع طبیعی و بشردوستانه، این موضوعات در صدر تحقیقات اجتماعی این حوزه قرار گرفته است، اما موضوع دین و اعتقادات دینی توجه نسبتاً کمی را به خود جلب کرده و با توجه به این کمبود به نظر می رسد این موضوع نیاز به بررسی بیشتری از طرف محققین و دانشجویان حوزه بحرانهای طبیعی دارد.
دین و مذهب از منابع مهم تاب آوری
موضوع مطرح شده در این یادداشت به طور کلی به دین و اعتقادات و باورهای دینی و حتی باورهای سنتی اشاره دارد و تمرکز آن تنها بر مناسک و وظایف مذهبی نمی باشد، «امروزه ملاحظات انسان دوستانه کاهش خطرات بحرانهای طبیعی نگاهی جدی به مسأله دین دارد، چرا که بیشتر مردم جهان معتقد به دین و فرایض مذهبی هستند. به ویژه در کشورهای کمتر توسعه یافته صنعتی، دین به صورتی محکم، و نجات دهنده ساختارهای جوامع را شکل می دهد». این موضوع دارای اهمیت است که، «دین نیرویی تأثیرگذار بر ارتباطات و تعاملات یک اجتماع یا جامعه با مفاهیم توسعه و فاجعه دارد» و می تواند هم در چگونگی نگاه افراد به خطرات و فجایع و چگونگی پاسخ دهی به آنها و هم در روند بهبودی بازماندگان تأثیرگذار باشد و از طرف دیگر، ایمان و اعتقادات مذهبی مردم نیز می تواند به آنها در التیام روحی و کاهش درد از دست دادن عزیزان یا از دست دادن اموال بازماندگان کمک رسان باشد.
دین و باورهای کهن و آداب و رسوم بومی بشر با طبیعت، پیوند ناگسستنی دارند و بعضی از اعتقادات مرتبط با فاجعه مانند اینکه زلزله و سیل مجازات و خشم طبیعت است نیز از این دیدگاه تأثیر می گیرد، بطور مثال «الن کلارک، معلم دینی بومی استرالیا، معتقد است بحرانهای طبیعی عواقب سوء استفاده انسانها از زمین است و زمین با خشکسالی یا سیل به این بی توجهی واکنش نشان می دهد»
جهان بینی می تواند تأثیرات مهم و مثبتی در کاهش ریسک و پیامدهای خطرات طبیعی داشته باشد، برای نمونه «جهان بینی غالب روستاییان که آب را در درجه اول منبع زندگی می دانند و نه خطر، بر نحوه آماده سازی و کاهش خطر روستاییان در برابر سیل تأثیر مثبتی می گذارد» و بومیان مناطق مختلف و روستاییان و ساکنین محلی هر منطقه به دلیل پیوند فکری و احساسی با طبیعت مناطق غالباً در سنت های بومی و قدیمی خود، راهبردهای مؤثر برای کاهش بحرانهای طبیعی پیش رو می گیرند. به عنوان مثال، «روستای سینگاس در پاپوآ گینه نو، اغلب با سیل روبرو می شود و نسل هاست که مردم منطقه، خانه هایشان را بر روی سکویی از چوب می سازند و برای مواقع ضروری همیشه محصولاتی در کوهستان می کارند و که در زمان سیل از آنها استفاده کنند، از طرفی در میان مردم روستا همیشه گفتگوهایی هشدار دهنده درباره باران های سنگین و رفتار رودخانه ها به دلیل نیاز به سیستم هشدار دهنده وجود دارد»
«گروه های مذهبی غالباً در قلب ساختارهای مهم جامعه قرار دارند، این امر به ویژه در مورد مؤسسات مذهبی محلی آموزشی، خدمات درمانی، امدادرسانی اضطراری و توسعه عمومی صادق است و مشارکت آنها در بحرانهای طبیعی گاهی بسیار کمک رسان می باشد، بطور مثال در زلزله کشمیر پاکستان این انجمن های غیردولتی محلی اسلامی و داوطلبان جامعه مذهبی بودند که به یاری قربانیان رسیدند و روند واکنش به فاجعه را بطور چشمگیری سرعت بخشیدند در موارد مشابه کمک و امدادرسانی کلیساها و سایر نهادهای مذهبی برای قربانیان آتش سوزی سال ۲۰۰۹ در ویکتوریا، استرالیا نیز آورده شده است»
در زلزله سال ۲۰۰۳ شهرستان بم نیز روحانیون مذهبی هم زمان با امدادگران خودشان را برای امدادرسانی به منطقه رساندند و مسئولیت تیمم اجساد، کفن و دفن مردگان و انجام نماز میت را به عهده گرفتند و در سیل اخیر لرستان و خوزستان، تعداد زیادی از طلاب برای کمک رسانی و تخلیه یا کمک به اسکان اضطراری به منطقه آسیب دیده رفتند.
موضوع مهم بعدی توجه به باورها و اعتقادات مذهبی آسیب دیدگان در زمان امدادرسانی است؛ در مناطق آسیب دیده ما به عنوان امدادگر و کارشناس برنامه ریز مدیریت بحران، روانشناس، روانپزشک یا هر خدمات دهنده ای باید آگاهی نسبتاً خوبی از آداب و رسوم و اعتقادات مردم منطقه داشته باشیم و برای ارتقاء این آگاهی و کمک های تخصص از یک مطلع محلی استفاده کنیم. این موضوع مهم است که بدانیم حتی در بین پیروان یک دین هم شیوه های تفکری و اعتقادات خاص و ویژه و تفاوتهای فرهنگی مذهبی زیادی وجود دارد که در هنگام امدادرسانی یا مداخلات اجتماعی روانی باید به آنها دقت کنیم و از وجود آنها مطلع باشیم. «مطلعین محلی مانند بدنه معنوی و مذهبی جوامع آسیب دیده هستند و غالبا با وجود اطلاعات آنها در شرایط فاجعه، کمک های اجتماعات محلی، امدادگران، سازمان ها و دولت ها بیشترین و بهترین مزیت و ظرفیت را برای ارائه خدمات دارند. این افراد به دلیل آشنایی و صحبت به زبان محلی، درک فرهنگ محلی و اطلاع از گروههای آسیب پذیر می توانند در شناسایی افراد دارای اولویت ، زیرساختهای آسیب پذیر و کمکهای در دسترس محلی به سازمانها و انجمن ها و امدادگران کمک کنند»
ارتباط بعدی مذهب و بحرانهای طبیعی به افزایش مشارکت موسسات مذهبی و پایگاههای دینی در مناطق کمتر توسعه یافته و یادورافتاده کشور بر میگردد، این موضوع با توجه به اعتماد مردم آن منطقه به آنها نقش مهمی در آگاهی رسانی و آموزش با هدف کاهش ریسک و خطر دارد، در حالی که ساختارهای قدرت و امکانات دولت به جوامع و مناطق دورافتاده نمی رسد، هر روستا می تواند با وجود داشتن یک رهبر مذهبی شاخص (روحانی روستا ،امام جماعت، مولوی و….) با تشکیل گروههای داوطلب شامل مردان، زنان ،جوانان و روسای روستا برنامه های مشارکتی موفق مذهبی، اجتماعی، اقتصادی که باعث تقویت مقاومت در جوامع آسیب پذیر در برابر فاجعه شود را انجام دهد خصوصاً در مناطقی که از نظر سابقه یا فراوانی بحرانهای طبیعی در معرض سیل، زلزله، رانش زمین و … می باشند. «بطور مثال در جزایر سلیمان استرالیا انجمن مسیحیان ساکن آن منطقه، همکاری نزدیکی با دفتر ملی مدیریت بحرانهای طبیعی برای اجرای برنامه های کاهش خطرات فاجعه در سطح روستا دارد، این برنامه ها برای شناسایی خطرات ناشی از سوانح، راه حل ها و برنامه ریزی تخلیه فوری انجام می گیرد»
مذاهب از طریق مکانهای مذهبی نیز می توانند در بحرانهای طبیعی کمک رسان باشند، برای نمونه اگر در یک زلزله یا سیل مساجد سالم مانده باشند، نهادهای امدادرسانی می توانند با هماهنگی رهبر مذهبی منطقه از آن مکان برای پناه دادن یا توزیع غذای بازماندگان استفاده کنند «بطور مثال، پس از سونامی اقیانوس هند سال ۲۰۰۴، معابد پانگ ناها تایلند به پناهگاه بازماندگان تبدیل شد و راهبان مراقبت از مصدومیت های جسمی، عاطفی و معنوی بازماندگان و مراسم مذهبی تدفین مردگان را انجام دادند»
بنابراین؛
دین جزئی جدایی ناپذیر تحلیل و برنامه ریزی بحرانهای طبیعی است و استفاده از ظرفیت های دینی و مذهبی کشور و مشارکت خواهی از نهادها و مقامات مذهبی در اطلاع رسانی و آگاهی رسانی و ارتقاء سواد رفتار مناسب در بحران به مردم باعث می شود که دین و مذهب یکی از منابع مهم تاب آوری تعداد زیادی از افراد جوامع آسیب دیده در بحرانهای طبیعی باشد.
منبع انگلیسی:
Real,Andreana.(2010).Acts of God: the role of religion in Disaster Risk Reduction, RMIT University
