خوداتکایی سمن ها پیش نیاز جامعه پویا

«سیدحسن موسوی چلک» رییس انجمن مددکاران اجتماعی ایران و «سیف الله سیف اللهی» رییس پژوهشکده جامعه پژوهی و برنامه ریزی المیزان در گفت وگوی تفصیلی با ایرنا، وجود سازمان های مردم نهاد در هر کشوری را ضروری دانستند و تاکید کردند استقلال سمن ها شایسته جامعه فعال و پویا است.

سازمان های مردم نهاد در کشورهای گوناگون جهان با نام های مختلفی قابل شناسایی هستند. در عرصه بین المللی از این نهادها به عنوان «سازمان های غیردولتی»(NGO) یاد می شود و در ایران نیز آن را با واژه «سمن» می شناسند. این نهادها خارج از ساختار دولت شکل گرفته اند و به عنوان واسطه هایی میان جامعه و دولت عمل می کنند.
سمن ها در دنیای کنونی وظیفه های بسیار مهمی را بر دوش می کشند به گونه ای که نمی توان نقش آن ها را در جامعه نادیده گرفت. اهمیت وجود شماری از این سازمان ها مانند سازمان هلال احمر به اندازه ای است که توانسته اند در سازمان ملل متحد کرسی های مشورتی به دست آورند. اصل شکل گیری سازمان های مردم نهاد بر پایه ایثار و یاری رسانی به مردم است، بنابراین هدف سمن ها کسب سود در ازای فعالیت های سازمانی نیست. از این رو همکاری این دست از نهادها با دولت، می تواند برای پیشرفت جامعه گامی رو به جلو باشد. به بیان دیگر با فعالیت سمن ها در جامعه می توان به هدف هایی همچون کوچک سازی دولت، توانمندسازی مردم، افزایش سرمایه اجتماعی، کارآمدسازی نظام اقتصادی، بهینه سازی فرآیند برنامه ریزی، عملیاتی‌کردن برنامه‌ها و مقابله با آسیب ‌های اجتماعی دست یافت.
بودجه سازمان های مردم نهاد از راه کمک های مردمی، دستگاه های دولتی و یا خود دولت تامین می شود، البته در برخی موارد نیز تامین بودجه به صورت ترکیبی از راه های یاد شده صورت می گیرد. شماری از سازمان های مردم نهاد نیمه مستقل اند و وظایف و کارکردهای دولتی را بر عهده دارند که در اصطلاح به آن ها «سازمان های مردم نهاد نیمه مستقل»(QUANGOs) گفته می شود. شماری دیگر از این سازمان ها علاقه ای به فعالیت های دولتی ندارند که از آنها با عنوان سازمان های غیر دولتی یاد می شود. سازمان های غیردولتی اصطلاحی بسیار کلی است، به همین دلیل بسیاری از این سازمان ها تمایل دارند به جای آن از اصطلاح «سازمان داوطلبانه خصوصی»(PVO) یا «سازمان توسعه خصوصی» (PDO) استفاده کنند.
اصل های سوم، ششم، هفتم، هشتم، ۲۹، ۵۶، ۵۹ و ۱۰۴ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران به مشارکت مردم در همه امور کشور تاکید کرده است. وجود این اصل ها بیانگر ظرفیت لازم برای مشارکت های مردمی در این قوانین است. از آنجایی که نظام سیاسی به تنهایی توانایی برعهده گرفتن همه امور مملکتی را ندارد در سند چشم انداز توسعه نیز به لزوم وجود سمن ها تاکید شده است.
«عبدالرضا رحمانی ‌فضلی» وزیر کشور سوم مرداد سال گذشته در «همایش ملی سازمان ‌های مردم نهاد حوزه سلامت» اظهار کرد که هزار نهاد مردمی در مبارزه با آسیب ‌های اجتماعی و ۵۰۰ نهاد مردمی و سمن نیز در حوزه سلامت فعالیت می کنند.
اهمیت این موضوع و تاثیر آن در عرصه های گوناگون کشور سبب شد تا پژوهشگر ایرنا با «سیدحسن موسوی چلک» رییس انجمن مددکاران اجتماعی ایران و «سیف الله سیف اللهی» رییس پژوهشکده جامعه پژوهی و برنامه ریزی المیزان به گفت وگو بپردازد.
در ادامه، متن کامل گفت وگوی ایرنا با این دو کارشناس آمده است:
**ایرنا: نقش و کارکرد سازمان های مردم نهاد را در کشور چگونه ارزیابی می کنید؟
***موسوی چلک: نقش این سازمان ها را می توان در دو مرحله مورد واکاوی قرار داد. مرحله نخست که به سیاستگزاری، تصمیم سازی و برنامه ریزی های کلان مربوط می شود و مرحله دوم که اجرا و نظارت بر اجرای صحیح برنامه ها است. در حال حاضر در ایران سازمان های غیردولتی تنها در بخش اجرایی امور اجتماعی ایفای نقش می کنند. به عبارت دیگر سمن ها «لکه گیر» فعالیت هایی هستند که رسیدگی به آنها از توان دولت خارج است یا بخش دولتی برای ورود به موضوع علاقه ای ندارد.
بیشتر سمن ها در حوزه نظارت، پرسشگری و مطالبه های اجتماعی نقشی ندارند زیرا در بسیاری از موارد به آنها اجازه ورود به مسایل داده نمی شود. برخلاف وظایفی که برای سازمان های مردم نهاد تعریف شده است، سمن ها در بخش نظارت از هیچ جایگاه و مسوولیتی برخوردار نیستند.
نهادهای مردمی در بخش سیاستگزاری نیز مسوولیتی بسیار محدود را بر عهده دارند. در بسیاری موارد دیده می شود فردی مسوولیت بخشی دولتی و سازمانی مردم نهاد را همزمان بر عهده دارد، در این موارد عملکرد سمن ها به رویکرد و گرایش مقام مسوول بستگی دارد. حضور نداشتن سازمان های مردم نهاد در برخی بخش های مهم، نکته ای است که باید به آن توجه جدی شود. به عنوان نمونه در شورای اجتماعی کشور، شورای عالی رفاه و تامین اجتماعی و شورای سیاستگذاری سلامت که مسوولیت رسیدگی به مهمترین امور اجتماعی کشور را بر عهده دارند، هیچ تشکل مردم نهادی مانند انجمن مددکاران اجتماعی ایران، انجمن جامعه شناسان و سازمان نظام روانشناسی حضور ندارد.
***سیف اللهی: سمن ها به وسیله مردم تاسیس می شوند تا در حوزه های اجتماعی، اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و توسعه ای با دولت همکاری داشته باشند. مشارکت سمن ها در امور مملکتی زمانی تحقق می یابد که جامعه به مرحله ای از آگاهی برسد و بسترهای لازم برای شکل گیری سمن ها فراهم شود. این امر در جوامع توسعه یافته بیشتر به چشم می خورد. در این کشورها همراه با توسعه یافتگی، مردم به ضرورت ها و نیازهای جامعه خویش آگاه شده اند و با همکاری یکدیگر موسسه هایی را با نام سازمان های مردم نهاد تشکیل داده اند.
سازمان های مردم نهاد در مقابل یا همسو با دولت به فعالیت می پردازند. در مدل همسویی با دولت، زمانی که وزارتخانه ها و سازمان های دولتی به امری مشغول می شوند نهادهای مردمی نیز در این امر مشارکت می کنند. به این ترتیب تعامل دو سویه میان دولت و نهادهای اجتماعی ایجاد می شود. با افزایش آزادی بیان و مطبوعات، مشارکت اجتماعی و توسعه یافتگی کشورها، سازمان های مردم نهاد احساس مسوولیت بیشتری خواهند کرد.
**ایرنا: سازمان های مردم نهاد یا سمن ها تا چه میزان بر تحولات اجتماعی و توسعه ای اثرگذارند؟
***موسوی چلک: همان طور که پیش تر اشاره شد، به خاطر مانع های موجود بر سر راه سمن ها برای ورود به برخی مسایل، سازمان های مردم نهاد در حوزه مطالبه های اجتماعی نقش کم رنگی دارند. در قانون برنامه سوم توسعه آمده بود که وزارت کشور باید زمینه نظارت سمن ها را بر امور جامعه فراهم کند. در کشور ما به دلیل وابستگی مالی سازمان های مردم نهاد به دولت، این نهادها را به عنوان شعبه های شماره دوم دولت محسوب می کنند. در صورت دستیابی این سازمان ها به استقلال در تصمیم گیری و عمل، می توان انتظار برداشته شدن گام های رو به جلو آنها را در تحولات اجتماعی و دیگر حوزه ها داشت.
***سیف اللهی: در کشورهای در حال توسعه مانند ایران به دلیل توسعه ناپایدار و نامتوازن، سازمان های مردم نهاد از پایداری، استواری و ساختارمندی مطلوبی برخوردار نیستند. در این کشورها مردم هنوز به مرحله ای نرسیده اند که بر پایه آگاهی، تشکل های اجتماعی، سیاسی و فرهنگی تشکیل دهند. بیشتر سمن ها در ایران دولتی اند و تنها سازمان های مردم نهادی مجوز فعالیت دارند که به دولت وابستگی داشته باشند. بنابراین، نهادهای یاد شده کارایی و عملکردی را که در کشورهای توسعه یافته بر عهده دارند در کشورهای در حال توسعه از آن برخوردار نیستند. به رغم وجود محدودیت ها، سازمان های مردم نهاد در ایران فعال اند، به عنوان نمونه وزارت علوم، کشور، ارشاد و ستاد مبارزه با مواد مخدر مجوز فعالیت سمن ها را ارایه می کنند.
سمن ها در ایران به عنوان کشوری در حال توسعه و در حال گذار از جامعه ماقبل سرمایه داری به جامعه صنعتی گاهی زیر تاثیر این فراز ونشیب ها قرار می گیرند. سازمان های مردم نهاد ایران بیشتر الهام گرفته از نهادهای مشابه در کشورهای توسعه یافته هستند. به بیان دیگر، این سازمان ها در کشور ما بر پایه نیازها ایجاد نشده اند. در مجموع، پیش نیاز ایجاد سازمان های مردم نهاد، توسعه یافتگی کشورها است زیرا ضرورت وجود این نهاد از دل توسعه پایدار بر می خیزد.
**ایرنا: لزوم پیدایش و حضور فعالانه این نوع از سازمان ها در ایران از چه زمانی کلید خورد؟
***موسوی چلک: حضور سازمان های مردم نهاد در کشور پیشینه ای بسیار طولانی دارد. پیش از ایجاد سمن ها، بازار و مکان های مذهبی این نقش را ایفا می کردند. به تدریج با پیشرفت جامعه، سازمان های مردم نهادی ایجاد شدند که به فعالیت های اجتماعی، سیاسی و فرهنگی روی آوردند.
***سیف اللهی: پیشینه تشکل های مردم نهاد در ایران به دوره پیش از انقلاب اسلامی بر می گردد. پس از انقلاب به دلیل گسترش سازمان های مردم نهاد در کشورهای توسعه یافته و احساس نیاز به چنین تشکل هایی در کشورهای در حال توسعه از جمله ایران، فعالیت های این نوع سازمان ها به صورت جدی تری ادامه یافت. فعال کردن بخش خصوصی، سپردن بخشی از وظیفه های دولت به این سازمان ها و همچنین تغییر نقش دولت از تصدی گری به تولی گری از جمله هدف های ایجاد سمن ها به شمار می رود.
**ایرنا: در کشورمان این سازمان ها تا چه میزان در حل معضل ها و آسیب های اجتماعی موفق عمل کرده اند؟
***موسوی چلک: به نظر من ایران توانسته است تنها از ۱۰ یا ۱۵ درصد ظرفیت سمن ها در راستای ایجاد تحولات اجتماعی استفاده کند. بیشتر این بهره مندی نیز در حوزه اجرا دیده می شود. به شرط اجازه نقش آفرینی به سمن ها، این سازمان ها می توانند در کشور نقش موثری داشته باشند. برای دستیابی به موفقیت در حوزه اجتماعی، بدون شک حضور مردم و سازمان های مردم نهاد امری ضروری است. در غیر این صورت با مدیریت دولتی در بسیاری از بخش های اجتماعی همچون گذشته موفقیتی کسب نخواهیم کرد.
***سیف اللهی: اگر نمره ای میان یک و ۱۰۰ برای فعالیت های سمن ها در ایران اختصاص دهیم، این سازمان ها تا کنون توانسته اند تنها حدود ۳۰ تا ۴۰ درصد از ظرفیت های خویش استفاده کنند.
**ایرنا: آیا می توان انتظار داشت معضل ها و نارسایی های اجتماعی با تکیه بر این سازمان ها از میان برود؟
***موسوی چلک: بی شک حضور پررنگ و موثر سمن ها در بخش اجتماعی، اثر بخشی و کارآمدی برنامه های پیشرفت و توسعه اجتماعی را بیشتر خواهد کرد، به این دلیل که مردم به تشکل های مردمی بیش از سازمان های دولتی توجه دارند. سازمان های غیردولتی باید پلی میان مردم و دولت باشند، همان طور که پیش از انقلاب سازمان هایی چون بهزیستی، کمیته امداد و نهادهای مشابه آن وجود نداشت و تشکل های مردمی به اداره امور می پرداختند. در کشورهای توسعه یافته هم دولت ها بخش عمده امور اجتماعی را به عهده سازمان های مردم نهاد گذاشته اند و در امور آن ها دخالتی ندارند. به عنوان نمونه دولت دانمارک در حوزه معلولان حضور ندارد و بخش های غیردولتی این وظیفه را عهده دار هستند. این شیوه پیش از انقلاب در ایران رواج داشت. امور معلولان را جهاد معلولان اداره می کرد و امور کودکان را بنیاد کودک بر عهده داشت.
دلیل دولتی شدن این امور پس از انقلاب، نگاه امنیتی به این حوزه ها بود. چنین طرز فکری مانع از ورود بخش های غیردولتی به امور می شود. در حال حاضر در بخش آسیب های اجتماعی سمن ها تنها در حوزه اعتیاد حضور پررنگ تری دارند.
***سیف اللهی: نمی توان توقع داشت که تنها با تکیه بر این سازمان ها مشکل ها و کاستی های جامعه را رفع کرد. برای توسعه و پیشرفت جامعه، همکاری و فعالیت سمن ها، مردم، بخش خصوصی و دولتی به صورت مجموعه ای هماهنگ امری ضروری می نماید. سازمان های مردمی و بخش خصوصی می توانند با بر عهده گرفتن بخشی از وظیفه های دولت ها، بار مسوولیت دولت را کمی سبک تر کنند.
**ایرنا: در شرایط کنونی کشور، چه مانع هایی بر سر راه افزایش کارآمدی سمن ها وجود دارد؟
***موسوی چلک: در ایران نظام تعریف شده و مشخصی برای حضور سازمان های غیردولتی وجود ندارد. دلیل این امر نیز نگاه قیم مآبانه به سازمان های مردم نهاد است. استقلال نداشتن سمن ها برجسته ترین کاستی در فعالیت این سازمان ها به شمار می رود، زیرا «استقلال»، موتور محرکه سازمان های مردم نهاد و «وابستگی» مهمترین مولفه مخرب ایفای نقش این سازمان ها محسوب می شود. شفافیت عملکرد سمن ها باعث اعتماد بیشتر به این سازمان های غیردولتی می شود. ضروری است، اعضای این سازمان ها علاوه بر این که از میان افراد دلسوز انتخاب می شوند، تخصص لازم را در موضوع مورد فعالیت داشته باشند. با تلفیق افراد دلسوز، معتمد و متخصص می توان از همه ظرفیت های سمن ها بهره برد.
***سیف اللهی: در جامعه ای که بیشتر امور کشور بر عهده دولت است، فرصتی برای فعالیت سمن ها فراهم نمی شود زیرا این سازمان ها نمی توانند به صورت مستقل به فعالیت بپردازند.
**ایرنا: برای توانمندسازی سازمان های مردم نهاد شایسته است، چه اقدام هایی صورت گیرد؟
***موسوی چلک: دولت باید ظرفیت لازم برای مشارکت مردم و سمن ها را در بخش اجتماعی فراهم کند اما از تمام ظرفیت های سازمان های مردم نهاد آن گونه که باید، استفاده نشده است.
***سیف اللهی: این روندی تدریجی است که با مرور زمان به وجود می آید. زمانی که جامعه به سمت توسعه پایدار حرکت کند، بی تردید پیامد آن تشکیل سمن های مستقل و نهادینه شده خواهد بود.
**ایرنا: با چه سازوکارهایی می توان مردم را به حضور و شرکت در این دست از سازمان ها ترغیب کرد؟
*موسوی چلک: باید بتوان به وضوح نقش پررنگ مردم و سازمان های مردم نهاد را در سیاستگزاری ها، اجرا و نظارت بر اجرای سیاست ها مشاهده کرد. دولت ها باید با ظرفیت سازی، حمایت، تسهیل گری و پرهیز از نگاه قیم مآبانه زمینه های لازم را برای ایفای نقش سمن ها ایجاد کنند.
*سیف اللهی: مردم زمانی به سمت سمن ها گرایش پیدا می کنند که به وجود آن ها احساس نیاز داشته باشند. احساس نیاز نیز زمانی شکل می گیرد که مردم به اثرگذاری و نقش خویش در تصمیم های مهم جامعه آگاه شوند. برای مشارکت مردم باید نخست کشور به توسعه یافتگی دست یابد. گام دوم تلاش دولت برای سهیم کردن مردم در تصمیم های مهم اجتماعی، سیاسی و اقتصادی است. در این راستا ایجاد امکانات برای فعالیت سمن ها، آزادی عمل برای تکمیل عملکرد بخش دولتی از دیگر پیش نیازهای استفاده از ۱۰۰ درصد ظرفیت سمن ها است.
*گفت و گو از مریم سیدان (گروه اطلاع رسانی)